چگونه از مقایسه خود با دیگران رها شویم؟

مقایسه خود با دیگران یکی از چالش‌های رایج در زندگی مدرن است که می‌تواند منجر به احساساتی مانند حسادت، نارضایتی، کاهش اعتماد به نفس و حتی افسردگی شود. از منظر قرآن کریم، اگرچه کلمه «مقایسه» به صورت مستقیم مورد بحث قرار نگرفته است، اما اصول بنیادین و عمیقی ارائه می‌دهد که به ما کمک می‌کند تا با نگاهی الهی و سازنده، از این دام رها شویم و به آرامش درونی دست یابیم. قرآن راهکارهایی را مطرح می‌کند که ریشه این احساسات را نشانه می‌رود و به جای تمرکز بر آنچه دیگران دارند، به ما می‌آموزد که بر مسیر معنوی و مسئولیت‌های فردی خودمان متمرکز شویم. یکی از مهم‌ترین پایه‌های قرآنی برای رهایی از مقایسه، درک عمیق مفهوم «قضا و قدر الهی» و «توکل» است. قرآن به صراحت بیان می‌کند که روزی، مقام و استعدادهای هر فرد، از جانب خداوند مقدر شده است. هر انسانی در این دنیا دارای آزمون‌ها و شرایط منحصر به فرد خود است. وقتی انسان به این حقیقت ایمان می‌آورد که روزی و نعمت‌های هر کس به حکمت الهی تقسیم شده است، دیگر به داشته‌ها یا نداشته‌های دیگران چشم نمی‌دوزد. در سوره زخرف، آیه 32 خداوند می‌فرماید: «أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَةُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ» (آیا آنان رحمت پروردگار تو را تقسیم می‌کنند؟ ما [خود] معیشتشان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده‌ایم و برخی از آنان را بر برخی دیگر به درجاتی برتری دادیم تا بعضی از آنان بعضی دیگر را به خدمت گیرند، و رحمت پروردگار تو از آنچه گرد می‌آورند بهتر است). این آیه به وضوح نشان می‌دهد که تفاوت‌ها در روزی و موقعیت اجتماعی، بخشی از حکمت الهی است و نباید باعث حسرت و مقایسه شود، بلکه هدف آن آزمون و همکاری بین انسان‌هاست. توکل بر خداوند به این معنی است که ما به تدبیر الهی اعتماد کنیم و بدانیم که آنچه برای ما مقدر شده، بهترین است، حتی اگر در ظاهر با دیگران متفاوت باشد. اصل دوم، «شکرگزاری» و سپاس از نعمت‌های موجود است. قرآن بارها بر اهمیت شکرگزاری تأکید کرده است. وقتی انسان نگاه خود را از داشته‌های دیگران برمی‌دارد و بر نعمت‌های بی‌شماری که خود از آن‌ها بهره‌مند است متمرکز می‌شود، دلش سرشار از رضایت و آرامش می‌گردد. شکرگزاری، دیدگاه انسان را از کمبودها به فراوانی‌ها تغییر می‌دهد و حسادت و مقایسه را از بین می‌برد. در سوره ابراهیم، آیه 7 آمده است: «لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ» (اگر شکرگزاری کنید، [نعمت‌هایم را] بر شما می‌افزایم و اگر کفران ورزید، قطعاً عذاب من سخت است). این آیه نه تنها بر افزایش نعمت‌ها در ازای شکرگزاری تأکید دارد، بلکه تلویحاً نشان می‌دهد که ناسپاسی می‌تواند منجر به نارضایتی و حسرت شود که خود ریشه مقایسه است. شکرگزاری برای سلامتی، خانواده، فرصت‌ها و حتی چالش‌هایی که به رشد انسان کمک می‌کنند، می‌تواند ذهن را از وسوسه مقایسه آزاد سازد. سومین راهکار قرآنی، تغییر کانون توجه از «دنیا» به «آخرت» است. بسیاری از مقایسه‌ها ریشه در ارزش‌گذاری افراطی بر معیارهای دنیوی مانند ثروت، زیبایی، موقعیت اجتماعی و موفقیت‌های مادی دارند. قرآن کریم همواره به انسان یادآور می‌شود که زندگی دنیا گذرا و فانی است و ارزش واقعی در نزد خداوند متعال، بر اساس تقوا و اعمال صالح است نه برتری‌های مادی. در سوره حجرات، آیه 13 می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» (ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ همانا گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزکارترین شماست. به راستی خداوند دانای آگاه است). این آیه معیارهای برتری واقعی را روشن می‌کند و نشان می‌دهد که تقوا و پرهیزکاری، نه ثروت و جاه، مایه افتخار و برتری است. وقتی انسان هدف اصلی خود را کسب رضایت الهی و سعادت اخروی قرار می‌دهد، دستاوردهای دنیوی دیگران کمتر در نظرش بزرگ جلوه می‌کنند و تمرکزش بر بهبود رابطه خود با خدا و خدمت به خلق متمرکز می‌شود. چهارمین اصل، «اجتناب از طمع و حسد» است. قرآن صراحتاً از چشم‌داشت به آنچه خداوند به دیگران داده نهی می‌کند و حسد را مذمت می‌نماید. حسد، شعله‌ای در دل است که تمام خوبی‌ها را می‌سوزاند و آرامش انسان را سلب می‌کند. در سوره نساء، آیه 32 می‌خوانیم: «وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا» (و آنچه را خداوند به برخی از شما بر برخی دیگر برتری داده، آرزو مکنید. برای مردان از آنچه کسب کرده‌اند بهره‌ای است و برای زنان نیز از آنچه کسب کرده‌اند بهره‌ای است. و از فضل خدا بخواهید؛ همانا خداوند به هر چیزی داناست). این آیه به روشنی ما را از آرزو کردن داشته‌های دیگران نهی می‌کند و به جای آن، توصیه می‌کند که از فضل الهی برای خودمان بخواهیم. این رویکرد، سازنده‌تر و مثبت‌تر است؛ به جای حسرت خوردن به آنچه نداریم، می‌توانیم با تلاش و دعا، به آنچه می‌خواهیم دست یابیم، البته در چهارچوب حکمت و خواست الهی. به همین منوال، سوره فلق، آیه 5 از شر حسود هنگامی که حسد می‌ورزد به خدا پناه می‌برد، که نشان‌دهنده خطرناک بودن این رذیله اخلاقی است. در نهایت، قرآن بر «خودشناسی» و «مسئولیت فردی» تأکید می‌کند. هر انسانی برای هدف خاصی آفریده شده و وظایف منحصر به فردی دارد. تمرکز بر رشد فردی، اصلاح نفس و انجام وظایف خود، انسان را از پرداختن به زندگی دیگران باز می‌دارد. در سوره ملک، آیه 2 می‌فرماید: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ» (اوست که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید؛ و اوست قدرتمند آمرزنده). این آیه نشان می‌دهد که هدف از زندگی، آزمون عمل نیکوکارانه ماست، نه رقابت با دیگران بر سر داشته‌های دنیوی. وقتی فردی بر روی مسیر خود و بهبود اعمالش تمرکز کند، دیگر وقتی برای مقایسه باقی نمی‌ماند. در نتیجه، رهایی از مقایسه با دیگران در پرتو آموزه‌های قرآنی، نیازمند تغییر نگرش عمیق از محوریت دنیوی به محوریت الهی، تقویت توکل، تمرین شکرگزاری، تمرکز بر تقوا و خودسازی و دوری از طمع و حسادت است. این نگرش نه تنها آرامش و رضایت درونی به ارمغان می‌آورد، بلکه انسان را در مسیر واقعی کمال و قرب الهی قرار می‌دهد.