اگر خداوند بی‌نیاز مطلق است، چرا انسان را آفرید و چرا انتظار دارد که او را عبادت کنیم؟

این پرسش عمیق و بنیادین، ریشه در فهم ما از ذات الهی و جایگاه انسان در هستی دارد. قرآن کریم با بیانی شیوا و منطقی به این سوال پاسخ می‌دهد و سوءتفاهم‌هایی را که ممکن است از بی‌نهایت بودن خداوند و نیاز نداشتن او به مخلوقاتش ایجاد شود، برطرف می‌سازد. فهم صحیح این مطلب، نه‌تنها به آرامش روحی می‌انجامد، بلکه مسیر زندگی و تعاملات ما با جهان را نیز روشن می‌سازد. اولاً، باید درک کنیم که خداوند متعال، «غنیٌّ مطلق» است. این صفت به معنای بی‌نیازی کامل او از هر چیزی است. او نه به عبادت ما نیاز دارد، نه به خلق ما، نه به حمایت ما، و نه حتی به وجود هستی. وجود او ذاتی است و برای ادامه بقا یا کمال خود، وابسته به هیچ‌چیز نیست. آیاتی مانند: "يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ" (فاطر، آیه ۱۵) به وضوح بیان می‌کند که این ماییم که به خداوند محتاجیم، در حالی که او بی‌نیاز و ستوده است. بنابراین، خلقت و عبادت از جانب او، نه برای رفع نیاز او، بلکه از سر حکمت بالغه، رحمت بی‌کران و فضل بی‌منتهایش صورت گرفته است. اما چرا انسان را آفرید؟ آفرینش انسان و تمام کائنات، تجلی قدرت، حکمت، علم و اراده الهی است. خداوند چون به کمال مطلق است، اراده کرده است که صفات کمالیه‌اش در آینه‌ی مخلوقاتش منعکس شود. این انعکاس، به معنای افزودن چیزی به خداوند نیست، بلکه نمایش شکوه و عظمت اوست. جهان هستی و انسان، بستر و میدانی است برای بروز نام‌ها و صفات خداوند، از جمله خالقیت، رازقیت، حیات‌بخشی، تدبیر و رحمت. اگر خداوند نمی‌آفرید، نه از قدرتش کاسته می‌شد و نه از بی‌نیازی‌اش؛ اما آفرینش، جلوه‌ای از کمال اوست. انسان، با ظرفیت‌های بی‌نظیر عقل، اختیار، و توانایی درک و انتخاب، به‌عنوان اشرف مخلوقات، آفریده شد تا به بالاترین حد از کمال ممکن برسد و به جایگاهی نایل شود که در آن، خدا را بشناسد و به او نزدیک شود. این هدف متعالی، همان چیزی است که قرآن از آن به عنوان «خلافت الهی» یاد می‌کند، یعنی انسان پتانسیل تجلی برخی از صفات الهی را در زمین دارد. دوم، چرا انتظار دارد که او را عبادت کنیم؟ خداوند نیازی به عبادت ما ندارد، زیرا "إِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ" (آل عمران، آیه ۹۷)، یعنی خداوند از تمام جهانیان بی‌نیاز است. پس هدف از عبادت، نه سود رساندن به خدا، بلکه سود رساندن به خود انسان است. عبادت، یک پروسه تربیت و تکامل برای روح انسان است. مانند ورزش که برای سلامتی بدن ماست، نه برای افزودن چیزی به مربی؛ یا مثل تحصیل که برای رشد فکری دانش‌آموز است، نه برای رفع نیاز استاد. عبادت، از جمله نماز، روزه، زکات و حج، وسایلی هستند برای: 1. شناخت و بیداری: عبادت باعث می‌شود انسان از غفلت بیدار شود و به یاد خداوند و هدف زندگی بیفتد. این بیداری، منجر به شناخت عمیق‌تر از خود و جهان و خالق می‌شود. 2. شکرگزاری: عبادت، ابراز شکر و سپاسگزاری انسان در برابر نعمت‌های بی‌شمار الهی است. شکرگزاری، درهای نعمت‌های بیشتر را به روی انسان می‌گشاید: "لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ" (ابراهیم، آیه ۷). 3. تکامل اخلاقی و روحی: عبادت، روح انسان را صیقل می‌دهد، فضایل اخلاقی مانند صبر، تقوا، ایثار، تواضع و صداقت را در او تقویت می‌کند و رذایل اخلاقی مانند تکبر، حسادت، بخل و خودپرستی را از او دور می‌سازد. نماز انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد: "إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ" (عنکبوت، آیه ۴۵). 4. آرامش و اتصال: روح انسان ذاتاً نیازمند اتصال به منبع بی‌نهایت آرامش و قدرت است. در سایه عبادت و یاد خداست که دل‌ها آرام می‌گیرد: "أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" (رعد، آیه ۲۸). این اتصال، به انسان قدرت مقابله با مشکلات را می‌دهد و احساس امنیت و پشتوانه می‌کند. 5. نظم و هدفمندی زندگی: عبادت، به زندگی انسان معنا و جهت می‌دهد. وقتی انسان بداند برای هدفی متعالی آفریده شده و تمام اعمالش در مسیر رضایت خالق است، زندگی‌اش از پوچی و بی‌معنایی رها می‌شود و به یک نظم الهی دست می‌یابد. این نظم، هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی، به جامعه‌ای سالم‌تر و عادلانه‌تر منجر می‌شود. در نهایت، هدف از خلقت جن و انس، همان‌گونه که در آیه "وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ" (ذاریات، آیه ۵۶) آمده است، «عبادت» است. اما این «عبادت» نه به معنای صرفاً اعمال عبادی ظاهری، بلکه به معنای زندگی کردن در مسیر بندگی، شناخت و اطاعت از خداوند است. این بندگی، اوج آزادی و کمال برای انسان است، زیرا او را از بندگی نفس اماره، شهوات، و دنیا آزاد می‌کند و به سوی کرامت انسانی و سعادت ابدی رهنمون می‌سازد. خداوند بی‌نیاز است و ما محتاج؛ عبادت، راهی است برای ما تا به او نزدیک شویم و از برکات بی‌شمار معرفت و اتصال به او بهره‌مند گردیم. این رابطه، از سر عشق و حکمت است، نه نیاز و اجبار.