پاسخ قرآن
یکی از سوالات بنیادین و در عین حال عمیق که در طول تاریخ ذهن بشر را به خود مشغول کرده، بحث رستگاری و نجات است. در منظومه فکری قرآن کریم، این موضوع با نگرشی جامع و فراگیر مطرح شده است که فراتر از تعلقات ظاهری و عناوین صِرف دینی است. قرآن مجید، که راهنمای زندگی و منبع هدایت برای بشریت است، معیارهای رستگاری را به گونهای تبیین میکند که عدالت و رحمت الهی در آن به وضوح آشکار میشود و راه نجات را برای همگان، صرفنظر از ظاهر مذهب و قومیت، هموار میسازد. در نگاه قرآن، محور اصلی رستگاری و نجات، دو رکن اساسی است: اول، ایمان راستین به خداوند یگانه و روز قیامت؛ و دوم، انجام اعمال صالح و نیکو. این دو رکن، مانند دو بال هستند که انسان را به سوی سعادت ابدی پرواز میدهند. ایمان به خداوند، به معنای درک توحید و یگانگی اوست، یعنی هیچ شریک، همتا و مانندی برای او نیست و تنها او شایسته پرستش است. این ایمان باید نه فقط در زبان، بلکه در عمق جان انسان ریشه دوانده و قلب او را روشن سازد. ایمان به روز قیامت نیز، یعنی باور به حساب و کتاب اعمال، پاداش نیکوکاران و مجازات بدکاران، که خود انگیزهای قوی برای حرکت در مسیر صلاح و تقواست. جالب اینجاست که قرآن کریم در چندین آیه، به صراحت بیان میکند که رستگاری تنها منحصر به یک گروه یا پیروان یک دین خاص با نام مشخص نیست. بلکه هر کس که به خداوند و روز آخرت ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، از پاداش الهی بهرهمند خواهد شد و هیچ ترس و غمی برای او وجود نخواهد داشت. آیه 62 سوره بقره و آیه 69 سوره مائده به وضوح بر این معنا تأکید دارند. این آیات، اهل ایمان، یهودیان، مسیحیان و صابئین را در یک ردیف قرار میدهند و ملاک رستگاری را ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح معرفی میکنند. این دیدگاه نشاندهنده گستردگی رحمت و عدالت الهی است که به هیچ وجه بر مبنای عناوین و شناسنامههای ظاهری دینی نیست، بلکه بر اساس حقیقت ایمان قلبی و کیفیت اعمال است. تفسیر این آیات به این معناست که خداوند متعال، هرگز به ظاهر افراد نگاه نمیکند، بلکه عمق ایمان و نیّت و کردار آنان را مد نظر قرار میدهد. افرادی که در زمان خود، به پیامبران الهی ایمان آورده و بر اساس شریعت الهی که به آنان ابلاغ شده بود، زندگی کرده و عمل صالح انجام دادهاند، در نزد خداوند ماجور خواهند بود. این شامل پیروان پیامبران گذشته نیز میشود که در عصر خود به دین حق پایبند بودند. پس از بعثت پیامبر اسلام، حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، پیام الهی به اوج کمال خود رسید و «اسلام» به معنای تسلیم محض در برابر اراده و اوامر الهی، به عنوان کاملترین و آخرین دین الهی معرفی شد. برای کسانی که پیام اسلام به طور واضح و کامل به آنها رسیده و حقیقت آن را درک کردهاند، پذیرش آن راه رستگاری است. اما برای کسانی که به هر دلیلی، پیام به درستی به آنها نرسیده، یا در فهم آن قصور کردهاند، خداوند بر اساس علم و عدالت بیکران خود، آنها را مورد حسابرسی قرار میدهد. او هیچ کس را بیش از توانش مکلف نمیکند و هرگز بر کسی ظلم نمیکند. نکته مهم دیگر، معنای فراگیر «اسلام» است. کلمه «اسلام» به معنای تسلیم و انقیاد در برابر اراده و فرمان الهی است. در این معنا، همه پیامبران الهی از آدم تا خاتم، «مسلمان» و تسلیم اراده الهی بودهاند. بنابراین، هر انسانی که در طول تاریخ، با قلبی پاک و فطرت سلیم، در جستجوی حق بوده و در برابر حقیقت تسلیم شده و اعمال نیک انجام داده است، در حقیقت «مسلمان» به معنای واقعی کلمه محسوب میشود، حتی اگر به طور رسمی در زمره پیروان دین اسلام شناسایی نشده باشد. خداوند، نه تنها به نامها و عناوین، بلکه به جوهر وجودی و حرکت درونی انسانها مینگرد. قرآن کریم به صراحت بیان میکند که تنها گناهی که اگر بدون توبه از دنیا برود، غیر قابل بخشش است، «شرک» یعنی شریک قرار دادن برای خداوند است. این نشان میدهد که انحراف از توحید و یگانهپرستی، بزرگترین مانع در مسیر رستگاری است. اما سایر گناهان، در صورت توبه و بازگشت به سوی خداوند، قابل بخشش هستند. این مسئله نیز بار دیگر بر اهمیت توحید و ایمان راستین به عنوان ستون فقرات نجات تأکید میکند. خلاصه اینکه، نجات و رستگاری در قرآن کریم محدود به یک برچسب یا نام خاص دینی نیست، بلکه معیارهایی جهانی و عمیق دارد: ایمان راستین به خداوند و روز قیامت، همراه با انجام اعمال نیکو و پرهیز از شرک. این آموزه، نه تنها نشاندهنده رحمت بیکران خداوند است، بلکه عدالت او را نیز به تصویر میکشد که هر کس را به اندازه معرفت و عملش محاسبه میکند و به هیچ کس ظلم روا نمیدارد. این پیام، دعوت به درکی وسیعتر از رابطه انسان با خالقش است که در آن، خلوص نیت و پاکی عمل، از هر چیز دیگری مهمتر است.
آیات مرتبط
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
یقیناً کسانی که [به اسلام] ایمان آوردند و یهودیان و مسیحیان و صابئین [پیروان حضرت یحیی یا حضرت ابراهیم]، هر کس از آنان [واقعاً] به خدا و روز قیامت ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، پاداششان نزد پروردگارشان است؛ و نه ترسی بر آنان است و نه اندوهگین شوند.
بقره : 62
لَّيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلَا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ ۗ مَن يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا
نه به آرزوهای شماست و نه به آرزوهای اهل کتاب. هر کس کار بدی کند، سزای آن را میبیند و جز خدا برای خود سرپرست و یاوری نمییابد.
نساء : 123
وَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَقِيرًا
و هر کس از مردان و زنان، در حالی که مؤمن باشد، کار شایسته انجام دهد، پس آنان وارد بهشت میشوند و به اندازه سر سوزنی مورد ستم قرار نمیگیرند.
نساء : 124
داستانی دلنشین
آوردهاند که روزی پادشاهی پرهیزگار و خداجو، در محضر شیخ سعدی (رحمة الله علیه) نشسته بود و با غرور گفت: «من این همه نماز میخوانم و روزه میگیرم و به دین آباء و اجدادم پایبندم؛ آیا بهشت بر من حتمی نیست؟» شیخ تبسمی کرد و فرمود: «ای پادشاه! نجات و رستگاری به کثرت عبادات ظاهری و به نام و نشان دین نیست، بلکه به جوهر ایمان و پاکی دل و نیکویی کردار است. چه بسا درویشی سادهدل که در گمنامی، با دلی سرشار از عشق خدا و دستی گشاده برای خلق، شب و روز زندگی کرده باشد، در نزد خداوند مقربتر از پادشاهی باشد که با وجود همه ظواهر دینداری، در دلش کبر و غرور پنهان و در عملش ستم بر رعیت آشکار است. خداوند به قلبهای شکسته و دستهای یاریگر مینگرد، نه به تاج و تخت و جامه رنگین.» پادشاه از این سخن به فکر فرو رفت و دانست که راه نجات، از راه دل و عمل میگذرد، نه از راه صرفاً عنوان و نسب.