پاسخ قرآن
قرآن کریم، کلام الهی و راهنمای کامل زندگی بشریت، به روشنی و با تأکید فراوان، اهمیت آموزش و یادگیری را بیان میکند. این کتاب مقدس، از همان آغاز نزول خود، دروازه‌های دانش را به روی انسان‌ها می‌گشاید و آنان را به تفکر، تحقیق، و تأمل فرامی‌خواند. تاکید قرآن بر علم و دانش، نه تنها به علوم دینی محدود نمی‌شود، بلکه شامل هر نوع دانشی است که به رشد، تعالی، و بصیرت انسان کمک کند و او را به شناخت عمیق‌تر خالق و عظمت آفرینش رهنمون سازد. اولین آیاتی که بر قلب پیامبر اکرم (ص) نازل شد، سرآغاز سوره علق است: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ» (علق: ۱)؛ بخوان به نام پروردگارت که آفرید. این فرمان الهی، با کلمه «اقرأ» آغاز می‌شود که به معنای خواندن، قرائت کردن، و آموختن است. این آغازِ وحی، خود گواه روشنی بر اهمیت بنیادین مطالعه، سوادآموزی و کسب دانش در مکتب اسلام است. خداوند متعال در این آیات، نه تنها به خواندن فرمان می‌دهد، بلکه بلافاصله به ابزارهای دانش نیز اشاره میکند: «الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» (علق: ۴)؛ همان که با قلم آموخت. قلم نماد ثبت، انتقال، و ماندگاری دانش است و بر ارزش نوشتن و حفظ میراث علمی تأکید دارد. همچنین می‌فرماید: «عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ» (علق: ۵)؛ آنچه را انسان نمی‌دانست به او آموخت. این آیه نشان می‌دهد که خداوند منبع اصلی دانش است و تعلیم و تربیت انسان، موهبتی الهی است. قرآن بارها و بارها مقام اهل علم و دانشمندان را برتر از جاهلان دانسته است. در سوره زمر آیه ۹ می‌خوانیم: «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ»؛ بگو: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟ این آیه به وضوح تفاوت و برتری جایگاه عالم را نسبت به جاهل مشخص میکند. این تفاوت، نه تنها در حوزه معنوی و اخلاقی، بلکه در قدرت تحلیل، تصمیم‌گیری، و راهبری جامعه نیز مشهود است. انسان آگاه می‌تواند راه درست را از نادرست تشخیص دهد و در مسیر تکامل گام بردارد، در حالی که جاهل، ممکن است به آسانی فریب خورده و در گمراهی گرفتار شود. کسب علم در نگاه قرآن، نوعی عبادت و وسیله‌ای برای تقرب به خداوند است. دانش، به انسان کمک میکند تا آیات و نشانه‌های الهی را در آفرینش بهتر درک کند. قرآن مملو از آیاتی است که انسان‌ها را به تفکر در پدیده‌های طبیعی همچون خلقت آسمان و زمین، حرکت ستارگان، نزول باران، رشد گیاهان، و تنوع موجودات زنده دعوت میکند. در سوره آل عمران آیه ۱۹۰-۱۹۱ می‌خوانیم: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»؛ قطعاً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌هایی است برای خردمندان؛ همانان که ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده خدا را یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند (و می‌گویند:) پروردگارا! این را بیهوده نیافریده‌ای؛ تو پاک و منزهی؛ پس ما را از عذاب آتش نگه دار. این آیات، تفکر و تعقل در آفرینش را یکی از ویژگی‌های بارز خردمندان و اهل علم می‌دانند که در نهایت منجر به افزایش ایمان و معرفت می‌شود. از دیگر تشویق‌های قرآن به دانش، دعای «رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا» (طه: ۱۱۴) است که پیامبر اکرم (ص) مأمور به خواندن آن شد. این دعا، نشان‌دهنده آن است که طلب علم، یک فرآیند مستمر و بی‌پایان است. هیچ کس نباید فکر کند که به نهایت دانش رسیده است، بلکه باید همیشه تشنه آموختن و افزایش معرفت باشد. این امر، تواضع و فروتنی در برابر گستردگی علم را می‌آموزد و انسان را از غرور و خودبزرگ‌بینی در زمینه دانش دور میکند. این نگرش، زمینه‌ساز پیشرفت‌های علمی بی‌شمار در طول تاریخ تمدن اسلامی شد، چرا که مسلمانان هیچ مرزی برای کسب دانش قائل نبودند و آن را از هر منبعی، حتی غیرمسلمانان، طلب می‌کردند. مسئولیت اهل علم نیز در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است. کسی که دانش می‌آموزد، مسئولیت دارد که آن را در راه حق به کار گیرد و به دیگران نیز بیاموزد. پنهان کردن دانش و استفاده از آن در راه باطل، به شدت مذمت شده است. دانش باید وسیله‌ای برای هدایت، سازندگی، و رفع مشکلات جامعه باشد. در نهایت، باید گفت که قرآن کریم دانش را نه تنها برای زندگی این دنیا ضروری می‌داند، بلکه آن را نردبانی برای دستیابی به سعادت اخروی و فهم عمیق‌تر از وجود خداوند متعال و هدف خلقت میشمارد. بنابراین، هر کس در مسیر کسب علم گام بردارد، در حقیقت در مسیر عبودیت و تقرب الهی قدم نهاده است و جایگاهی ویژه نزد پروردگار خواهد داشت.
آیات مرتبط
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ
بخوان به نام پروردگارت که آفرید.
علق : 1
الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ
همان که با قلم آموخت.
علق : 4
أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ ۗ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ
آیا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است، در سجده و قیام، از آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد (مانند کسی است که این گونه نیست)؟ بگو: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندانند که پند می‌گیرند.
زمر : 9
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ ۗ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَىٰ إِلَيْكَ وَحْيُهُ ۖ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا
پس بلندمرتبه است خدا، فرمانروای حق. و پیش از آنکه وحی آن به تو کامل شود، در [خواندن] قرآن عجله مکن، و بگو: پروردگارا! بر علم من بیفزا.
طه : 114
داستانی دلنشین
آورده‌اند که جوانی به نام فرید، در پی کسب ثروت بود و روزی نزد حکیمی دانا رفت و از او راهنمایی خواست. حکیم با لبخندی گرم و دوستانه گفت: «ای فرزند، ثروت دنیا گذراست و در گذر زمان ممکن است از دست برود، اما دانش و خرد، گنجینه‌ای است که هرگز تمام نمی‌شود و تو را در تاریکی‌ها چراغ راه است. اگر تشنه آب حیاتی، دانش را بجوی که مایه سعادت ابدی است.» فرید ابتدا کمی گیج شد، زیرا تمام فکرش به طلا و مال بود، اما به پند حکیم گوش فرا داد و سال‌ها به تحصیل پرداخت. او نه تنها علوم زمانه را آموخت، بلکه به حکمت و معرفت نیز دست یافت و قلبش سرشار از نور بصیرت شد. سال‌ها بعد، وقتی دیگران ثروت‌های خود را در فراز و نشیب‌های روزگار از دست داده بودند، فرید با دانشی که در سر و دل داشت، نه تنها خود را بی‌نیاز ساخت و زندگی پربرکتی داشت، بلکه به مردم نیز یاری رساند و با مشاوره و راهنمایی‌هایش مشکلاتشان را حل کرد. او فهمید که گنج واقعی، آن است که در دل و ذهن جای گیرد و هیچ طوفانی نتواند آن را از تو بگیرد، بلکه همیشه با توست و تو را یاری می‌دهد.