پاسخ قرآن
اختیار انسان و آزادی اراده یکی از مباحث مهم در اندیشه دینی و فلسفی است که در قرآن کریم نیز به طور ویژه مورد توجه قرار گرفته است. این مسأله به صورت گستردهای در آیات مختلف قرآن به چشم میخورد و نشاندهندهٔ این است که انسان با آزادی کامل و ارادهٔ خود باید انتخابهایش را انجام دهد. در این مقاله به بررسی رویکرد قرآن به مسألهٔ اختیار انسان و تأثیر آن بر زندگی اجتماعی و فردی خواهیم پرداخت. یکی از آیات مهم قرآن کریم در خصوص اختیار انسان، آیهٔ 3 سوره انسان است: 'این ما هستیم که راه را برای او مشخص میسازیم، خواه شکرگذار باشد و خواه کفران نعمت کند.' این آیه به وضوح به این نکته اشاره دارد که انسان در انتخابهای خود آزاد است و خداوند به او قدرت انتخاب داده است. به عبارتی، خداوند تمام راهها و گزینههای ممکن را در اختیار انسان میگذارد و این خود اوست که باید تصمیم بگیرد در کدام مسیر قدم بگذارد. در ادامه، میتوان به آیهٔ 256 سوره بقره اشاره کرد که میفرماید: 'لا إكراه في الدين' (در دین هیچ اجباری وجود ندارد). این آیه نشاندهندهٔ این است که ایمان و اعتقاد از دل و با آزادی انتخاب باید شکل بگیرد. به عبارت دیگر، در نگاه قرآن، ایمان واقعی زمانی شکل میگیرد که انسان با ارادهٔ آزاد و بدون اجبار به آن میرسد. هنگامی که شخصی به انتخابهای خود برخاست و از روی آگاهی و باور قلبی عمل کرد، ایمان او به حقیقت نزدیکتر میشود. این مفهوم، به انسان آزادی میدهد تا زندگیای معنادار را انتخاب کند. در واقع، زندگی با اختیار و آزادی، مردم را قادر میسازد تا از روی آگاهی و درک خود راهی را انتخاب کنند. مانند یک مسافر در جادهای پر پیچ و خم که باید تصمیم بگیرد چه مسیری را طی کند تا به مقصدش برسد. اهتمام به آزادی اراده در قرآن نشاندهندهٔ آن است که خداوند انسان را به عنوان موجودی انتخابگر خلق کرده است. این به این معناست که انسان به هیچ وجه مجبور به پذیرش تقدیر از پیش تعیین شده نیست، بلکه از او خواسته شده است تا با آگاهی و تفکر به انتخابهای خود بپردازد. در اینجا باید به نکتهای مهم اشاره کرد که آزادی اراده با مسئولیت انضمام مییابد. بدین معنا که هر انسانی مسئول انتخابهای خود در این دنیا است. این بدین معنی است که هر تصمیمی که انسان در زندگی خود میگیرد، اثراتی بر زندگیاش خواهد داشت و در قیامت نیز باید پاسخگو باشد. قرآن کریم در آیات متعددی به این موضوع اشاره کرده است و بر مسئولیت انسانی تأکید میکند. در سوره آل عمران، آیهٔ 30 میفرماید: 'یوم ینفخ فی الصور فَلا إکراهَ فِی الدّینِ' به معنای اینکه در روز قیامت، انسانها باید در برابر اعمال خود پاسخگو باشند. این که انسان در اعمال و رفتار خود مختار است، موجب میشود که او در انتخابهای خود دقت کند و هر عمل را با توجه به پیامدهای آن انجام دهد. در واقع، این آزادی اراده، نه تنها او را به مسیر درست هدایت میکند، بلکه او را به سمت مسئولیتپذیری و آگاهی دعوت مینماید. علاوه بر این، اختیار انسان در قرآن میتواند به یک عامل مهم در ایجاد جامعهای سالم و انسانی تبدیل شود. وقتی افراد جامعه انتخابها و رفتارهای خود را بر اساس تقریرهای دینی و اخلاقی انجام دهند، این جامعه به سمتی پیش خواهد رفت که در آن همکاری، دوستی، و همیاری ارزشمند خواهد بود. این موضوع به وضوح در تعالیم قرآن مشهود است که انسانها باید به یکدیگر کمک کنند و در راستای ایجاد یک جامعهٔ سالم تلاش نمایند. قرآن کریم با دعوت به انتخابهای هوشمندانه و مسئولانه، انسان را به سمت کمال و رشد اخلاقی سوق میدهد. به همین دلیل، باید انسانها را به شناخت عمیقتری از خود و دوری از جهل دعوت کرد. به بیان دیگر، آزاد بودن در انتخاب، نیاز به آگاهی و تأمل بیشتر دارد. در این راستا، عدم اجبار در دین به انسان این امکان را میدهد که به معرفت واقعی برسد و با آگاهی، با انتخابهای صحیح زندگی نماید. این شناخت و آگاهی در نهایت او را به سمت انتخابهای صحیح در عرصههای مختلف زندگی رهنمون میشود. نیکوکاران و بدکاران هر دو با انتخابهای خود در این دنیا مورد سؤال قرار خواهند گرفت و در آخرت با اعمالشان مواجه خواهند شد. بدین ترتیب، در قرآن کریم به بحث اختیار انسان به عنوان یک واقعیت بنیادی و اساسی در خلقت انسان پرداخته شده است. قرآن نه تنها انسان را روشنگری میکند، بلکه او را از مسیرهای اشتباه بازمیدارد و به او آزادی میدهد تا با ارادهٔ خود بهترین انتخابها را داشته باشد. زندگی تحت سایهٔ اختیار و آزادی میتواند نقطهٔ عطفی در جامعهٔ اسلامی و انسانی باشد که در آن خیر و نیکوکاری حاکم گردد و در نهایت به سعادت دنیوی و اخروی منجر شود. در پایان میتوان گفت که آزادی اراده در قرآن، ابزاری است که خداوند در اختیار انسان قرار میدهد تا او را به کمال برساند. به همین دلیل، باید به انتخابها و رفتارهای خود دقت کنیم و یادمان باشد که ما مسئول اعمال خود هستیم، و این آزادی اراده میتواند ما را در مسیر صحیحی هدایت کند.
آیات مرتبط
إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا
ما او را به راه راست هدایت کردیم، خواه شکرگزار باشد و خواه کافر.
انسان : 3
لَا إكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الغَيِّ
در دین هیچ اجباری نیست؛ راه راست از گمراهی کاملاً مشخص شده است.
بقره : 256
داستانی دلنشین
روزی، مردی به نام علی به یک استاد بزرگ مراجعه کرد و از او پرسید: آیا ما در زندگیامان مختار هستیم یا مجبور؟ استاد با لبخند گفت: نیکو نیکو، انتخابهای تو سرنوشت تو را میسازد. تو مختاری و میتوانی راه خود را برگزینی. علی به فکر فرو رفت و تصمیم گرفت که با اختیار خود به سمت خوبیها حرکت کند و از آن به بعد زندگیاش تغییر کرد.