پاسخ قرآن
در مورد اینکه «خواب شب بهتر است یا خواب روز»، قرآن کریم به صراحت و با عبارتی که یکی را مطلقاً «بهتر» از دیگری بداند، سخن نگفته است. اما آنچه در آیات متعدد قرآن به وضوح بیان شده، حکمت و نظام الهی در آفرینش شب و روز و کارکرد هر یک برای انسان است. قرآن شب را برای آرامش، استراحت و پوشش (لباس) و روز را برای تلاش، روزی و بینایی معرفی میکند. این تقسیمبندی نه به معنای نفی کامل خواب در روز یا بیداری در شب، بلکه به معنای تعیین نقش اصلی و غالب هر یک از این دو بخش از زمان است که برای صلاح و فلاح بشر برنامهریزی شده است. هدف اصلی این تقسیمبندی، ایجاد تعادل و هماهنگی در زندگی انسان با چرخه طبیعی هستی است. خداوند متعال در سوره نبأ، آیه ۹ میفرماید: «وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا» یعنی «و خواب شما را وسیله آرامش قرار دادیم.» کلمه «سبات» به معنای قطع فعالیت و توقف برای تجدید نیرو و آرامش است. این آیه به صورت کلی به خواب اشاره دارد، اما در ادامه (آیه ۱۰) میفرماید: «وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِبَاسًا» یعنی «و شب را پوششی قرار دادیم.» این «لباس» بودن شب، اشاره به فراگیری تاریکی و آرامش آن است که انسان را از فعالیتهای روزمره باز میدارد و فرصتی برای استراحت و خلوت فراهم میآورد. این بیانگر آن است که شب، زمان طبیعی و اصلی برای بازگشت به آرامش و استراحت عمیق و بازسازی قوای جسمی و روحی است. در این دوره، بدن به بهترین شکل میتواند خود را برای فعالیتهای روز بعد آماده کند. در سوره فرقان، آیه ۴۷ نیز میخوانیم: «وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا» یعنی «و اوست کسی که شب را برای شما پوششی قرار داد و خواب را آرامش، و روز را برای پراکنده شدن (و فعالیت).» این آیه به صراحت، خواب را با شب و فعالیت را با روز پیوند میزند. «نشور» به معنای پراکنده شدن، برخاستن و برای فعالیت آماده شدن است. این نظام، نشاندهنده حکمت بالغه خداوند در تنظیم چرخه حیات بشر است. بدن انسان به طور طبیعی با چرخه شب و روز هماهنگ است؛ هورمونها، دمای بدن و سایر فرآیندهای فیزیولوژیکی به گونهای تنظیم شدهاند که بیشترین بهرهوری از خواب در شب و بیشترین کارایی در روز حاصل شود. خواب عمیق و باکیفیت در تاریکی شب، برای بازسازی سلولها، تقویت سیستم ایمنی، تثبیت حافظه و تعادل روحی و روانی انسان حیاتی است. این هماهنگی با ریتم شبانهروزی، به نام ریتم سیرکادین (Circadian Rhythm)، از اهمیت بسزایی در سلامت و تندرستی برخوردار است. از سوی دیگر، در سوره روم، آیه ۲۳ آمده است: «وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُم مِّن فَضْلِهِ ۚ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ» یعنی «و از نشانههای او، خواب شما در شب و روز است و تلاش شما برای طلب فضل او (روزی)؛ قطعاً در اینها برای گروهی که گوش شنوا دارند، نشانههایی است.» این آیه به خواب در شب و روز اشاره دارد که نشان میدهد خواب در روز نیز بخشی از آیات الهی است و به خودی خود مذموم نیست. اما همانطور که از سیاق آیات دیگر برمیآید، خواب روز معمولاً به عنوان یک استراحت کوتاهمدت و تکمیلی (مانند چرت نیمروزی یا «قیلوله» که در سیره نبوی نیز به آن توصیه شده است و فواید پزشکی آن امروزه نیز تایید شده است) یا برای افرادی با شیفتهای کاری خاص مطرح میشود، نه به عنوان جایگزین خواب اصلی شب. این نوع خواب کوتاه، میتواند به تجدید انرژی و افزایش بهرهوری در طول روز کمک کند، بدون آنکه چرخه اصلی خواب و بیداری را برهم زند. پاسخ قرآن به این سؤال، تأکید بر نظاممندی و تعادل است. شب برای استراحت و روز برای کار است. این تعادل باعث حفظ سلامت جسم و روان و افزایش بهرهوری میشود. اگر انسان این نظم طبیعی را برهم زند و به طور مداوم شبها بیدار بماند و روزها بخوابد، بدن او دچار اختلال شده و ممکن است به بیماریهای مختلفی مبتلا شود. نور روز، به خصوص نور طبیعی خورشید، در تنظیم ساعت بیولوژیکی بدن (ریتم شبانهروزی) نقش حیاتی دارد. قرار گرفتن در معرض نور در طول روز و دوری از آن در شب، به تولید ملاتونین (هورمون خواب) در زمان مناسب کمک میکند و کیفیت خواب را بهبود میبخشد. بنابراین، از دیدگاه قرآن، بهترین شکل خواب آن است که با هدف اصلی شب یعنی آرامش و استراحت، و هدف اصلی روز یعنی فعالیت و تلاش، همخوانی داشته باشد. این امر، نه تنها به سلامت فیزیکی، بلکه به سلامت روانی و معنوی انسان نیز کمک شایانی میکند؛ زیرا برهم زدن این نظم، میتواند منجر به استرس، اضطراب و کاهش تمرکز شود. این نظام الهی، نه تنها برای انسان، بلکه برای کل هستی طراحی شده است. ماه و خورشید، حرکت زمین و ستارگان، همه و همه در یک نظم دقیق و هدفمند در حرکتاند. انسان نیز به عنوان جزئی از این هستی، با پیروی از این نظم طبیعی، میتواند به بهترین شکل ممکن زندگی کند. برهم زدن این نظم، مانند خوابیدن در طول روز و بیدار ماندن در طول شب، میتواند عواقب سوئی برای سلامتی جسمی و روانی داشته باشد. بسیاری از بیماریهای مدرن نظیر اختلالات خواب، افسردگی، مشکلات قلبی و عروقی، چاقی و دیابت به نوعی با برهم خوردن ریتم شبانهروزی بدن مرتبط دانسته میشوند. لذا، حکمت قرآن در تاکید بر استفاده از شب برای استراحت و روز برای فعالیت، یک راهنمای جامع برای سبک زندگی سالم و بهرهور است. این نه یک محدودیت، بلکه یک رحمت و نشانهای از فضل الهی است که به انسان فرصت میدهد تا با هماهنگسازی خود با طبیعت، به سلامت و آرامش واقعی دست یابد و در عین حال، به بهترین نحو به وظایف خود در دنیا بپردازد و شکرگزار نعمات الهی باشد.
آیات مرتبط
وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا
و خواب شما را وسیله آرامش قرار دادیم.
نبأ : 9
وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِبَاسًا
و شب را پوششی قرار دادیم.
نبأ : 10
وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا
و اوست کسی که شب را برای شما پوششی قرار داد و خواب را آرامش، و روز را برای پراکنده شدن (و فعالیت).
فرقان : 47
وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُم مِّن فَضْلِهِ ۚ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ
و از نشانههای او، خواب شما در شب و روز است و تلاش شما برای طلب فضل او (روزی)؛ قطعاً در اینها برای گروهی که گوش شنوا دارند، نشانههایی است.
روم : 23
داستانی دلنشین
آوردهاند که مردی حکیم را پرسیدند: «خواب در چه وقت، سودمندتر است؟» حکیم لبخندی زد و گفت: «سودمندترین خواب، آن است که در زمان خویش آید، چنان که خداوند شب را برای آرامش آفرید و روز را برای جنبش. اگر شب را با بیداری به سحر رسانی و روز را به خواب غفلت بگذرانی، نه آرامش شب را دریافتهای و نه برکت روز را. هر کاری را وقتی معین است و هر نعمتی را بهرهای مقدر. چنان که خورشید را در شب فروغی نیست و ماه را در روز جلالی، پس خواب شب، خواب آرامش است و خواب روز، اگر باشد، چرت رفع خستگی.»