پاسخ قرآن
در آموزههای غنی و عمیق قرآن کریم، مفهوم رنج و سختی (ابتلاء و مصائب) جایگاه ویژهای دارد و هرگز به صورت پدیدهای بیمعنا یا بیهوده نگریسته نشده است. قرآن با دیدی بسیار حکیمانه به این پدیدهها مینگرد و آنها را غالباً به عنوان آزمونی الهی، فرصتی برای رشد و پالایش روح، یا حتی وسیلهای برای پاک شدن گناهان معرفی میکند. با این حال، پاسخ به این سوال که «آیا رنج کشیدن همیشه دارای پاداش است؟» نیازمند تأمل بیشتری است؛ چرا که پاداش در گرو نحوه مواجهه انسان با این رنجهاست، نه صرفاً نفس رنج کشیدن. قرآن بارها به نقش صبر و شکیبایی در مواجهه با سختیها تأکید کرده است. در سوره بقره، آیه 155-157، خداوند متعال به وضوح بیان میدارد که بندگانش را با انواع ترس، گرسنگی، زیان در اموال و جانها و محصولات میآزماید. اما بلافاصله بشارت میدهد که «وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ، الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ.» یعنی مژده باد بر صبرکنندگان، کسانی که هرگاه مصیبتی به آنها رسد، میگویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او بازمیگردیم.» آنان کسانی هستند که درودها و رحمتی از پروردگارشان بر آنهاست و آنان هدایتیافتگانند. این آیه به روشنی نشان میدهد که رنج کشیدن به تنهایی پاداشآور نیست، بلکه صبر و تسلیم در برابر قضای الهی است که پاداشهای عظیم الهی، یعنی صلوات، رحمت و هدایت را در پی دارد. این پاداشها نه تنها شامل اجر اخروی میشود، بلکه آرامش و بصیرت درونی را نیز در دنیا به همراه دارد. صبر در اینجا به معنای تحمل منفعلانه نیست، بلکه شکیبایی فعالانه همراه با توکل، تفکر و تلاش برای عبور از سختیهاست. به عبارت دیگر، فرد صابر کسی است که در عین رنج، ارتباط خود با خداوند را قطع نمیکند، بلکه آن را تقویت مینماید و با گفتن «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»، عمق ایمان خود را نشان میدهد که هر آنچه دارد از خداست و به سوی او بازمیگردد. جنبه دیگری از رنج کشیدن در قرآن، پاک شدن گناهان است. هرچند این مفهوم بیشتر در احادیث نبوی به تفصیل آمده، اما ریشههای قرآنی آن را میتوان در آیات مربوط به حکمت الهی و رحمت واسعه او یافت. مصائب و دشواریها میتوانند کفارهای برای خطایا و اشتباهات گذشته انسان باشند. این دیدگاه، به مؤمن این آرامش را میدهد که حتی سختترین لحظات نیز از دایره لطف و حکمت الهی خارج نیستند و میتوانند به وسیلهای برای تطهیر و پاکیزگی روح تبدیل شوند. البته این بدان معنا نیست که انسان عمداً به دنبال رنج باشد؛ بلکه بیانگر این است که در صورت وقوع آن، پاداشی عظیم برای آن وجود دارد. همچنین، قرآن بیان میدارد که زندگی دنیوی سرشار از آزمایشهاست و هیچ کس از آن مستثنی نیست. در سوره عنکبوت، آیات 2-3، آمده است: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ، وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ.» یعنی آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم، رها میشوند و آزمایش نمیشوند؟ در حالی که ما کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم تا خداوند کسانی را که راست گفتهاند، معلوم بدارد و دروغگویان را نیز معلوم کند. این آیات تصریح میکنند که ابتلاء و آزمایش بخش جدانشدنی مسیر ایمان است و رنجها ابزاری هستند برای آشکار شدن صداقت ایمان و تمایز مؤمنان راستین از مدعیان دروغین. در این مسیر، رنج کشیدن نه تنها پاداش دارد، بلکه خود بخشی از فرآیند تکامل و خودشناسی الهی است. نوع دیگری از رنج، رنجی است که ناشی از عمل خود انسان است. قرآن در سوره شوری، آیه 30 میفرماید: «وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ.» یعنی هر مصیبتی به شما رسد، به سبب کارهایی است که خود کردهاید، و (خداوند) بسیاری را میبخشد. این آیه نشان میدهد که برخی از رنجها نتیجه طبیعی یا عقوبت اعمال خود انسان هستند. در چنین مواردی، رنج کشیدن به تنهایی پاداش ندارد، بلکه فرصتی است برای توبه، استغفار و بازنگری در اعمال. پاداش در اینجا از آنِ توبه و بازگشت است، نه خود رنج. پس، رنجی که انسان به خاطر اشتباهات خود تجربه میکند، اگر با ندامت، درسگرفتن و اصلاح رفتار همراه باشد، میتواند به خیر و پاداش منجر شود، اما نفس درد و رنجِ ناشی از گناه، به خودی خود پاداشآور نیست، مگر آنکه مقدمهای برای تغییر و بازگشت باشد. در نهایت، باید گفت که رنج کشیدن در دیدگاه قرآنی، همیشه فرصتی برای رشد و کسب پاداش است، مشروط بر آنکه با دیدگاهی صحیح و برخوردی ایمانی همراه باشد. برای مؤمن، هیچ دردی بیهوده نیست؛ اگر با صبر، توکل و تسلیم قلبی به تقدیر الهی همراه شود، به رحمت، مغفرت و ارتقاء درجات در دنیا و آخرت منجر خواهد شد. این درک عمیق از رنج، به انسان آرامش و قدرت میبخشد تا در برابر ناملایمات زندگی، ایستادگی کند و از هر دشواری، پلی برای رسیدن به قرب الهی بسازد. در چنین حالتی، رنج نه تنها پاداش دارد، بلکه خود راهی به سوی کمال و سعادت ابدی است. بنابراین، رنج در اسلام یک معلم است، یک پاککننده است، و یک وسیله برای نزدیک شدن به خداوند، به شرطی که با قلب و روحی آماده و صبور با آن روبرو شویم.
آیات مرتبط
وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ
و قطعاً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جانها و محصولات میآزماییم؛ و به صبرکنندگان بشارت ده.
بقره : 155
الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ
همانان که هرگاه مصیبتی به آنها رسد، میگویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او بازمیگردیم.»
بقره : 156
أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ
آنان کسانی هستند که درودها و رحمتی از پروردگارشان بر آنهاست و آنان هدایتیافتگانند.
بقره : 157
أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ
آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم، رها میشوند و آزمایش نمیشوند؟
عنکبوت : 2
وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ ۖ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ
و به تحقیق ما کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم تا خداوند کسانی را که راست گفتهاند، معلوم بدارد و دروغگویان را نیز معلوم کند.
عنکبوت : 3
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ
و هر مصیبتی به شما رسد، به سبب کارهایی است که خود کردهاید، و (خداوند) بسیاری را میبخشد.
شوری : 30
داستانی دلنشین
گویند در روزگاران قدیم، در شهری پر از هیاهو، مردی بود درویشمسلک که به صبر و قناعت شهره بود. روزی از روزها، ناگهان گرفتار مصیبتی بزرگ شد، تمام دار و ندارش از کف رفت و خود نیز دچار بیماری سختی گشت. دوستان و آشنایان به دیدارش آمدند و هر یک با تأسف و اندوه حال او را میپرسیدند و از شدت رنجی که میکشید، دلگیر بودند. اما این مرد صبور، با لبخندی آرام بر لب، گفت: «ای دوستان، غمگین مباشید. من این رنج را نه بلا، که هدیهای از جانب دوست میبینم. اگرچه جسمم رنجور است، اما قلبم به یاد خدا آرام است و میدانم که این سختیها، گرهگشای راههای نادیدنی هستند.» او با همین روحیه صبر پیشه کرد و از هیچ شکر و توبه و دعایی دریغ نکرد. کمکم حالش بهبود یافت و از جاهایی که هرگز گمان نمیبرد، رزق و روزیاش رسید. این حکایت در شهر دهان به دهان گشت و مردم فهمیدند که رنج، اگر با صبر و توکل همراه باشد، کلید گنجینههای الهی و وسیلهای برای رسیدن به آسایش و پاداشهای بیشمار است، همانگونه که سعدی فرمود: «چون پرده براندازی و سرّی بنمایی، نه هر که را پایِ صبر است، سَرِ آن باشد که پایِ رنج بباید.»