پاسخ قرآن
مفهوم «انسان کامل» در قرآن کریم، به شکلی جامع و عمیق، تصویری از آرمانی‌ترین حالت وجودی بشر را ارائه می‌دهد؛ اگرچه واژه «انسان کامل» به صورت لفظی در قرآن به کار نرفته است، اما تمامی ویژگی‌ها، اهداف، و مسیرهای رشد و تعالی انسانی در آیات مختلف قرآن به وضوح تشریح شده است. قرآن انسان را موجودی دارای شرافت، کرامت، و پتانسیل بی‌نهایت برای رسیدن به قرب الهی معرفی میکند. این تصویر، نه تنها بر ابعاد معنوی، بلکه بر ابعاد اخلاقی، اجتماعی، و حتی عقلانی انسان نیز تأکید دارد، تا فرد بتواند در همه جنبه‌های زندگی به کمال دست یابد و به الگویی برای دیگران تبدیل شود. اولین و اساسی‌ترین ویژگی انسان کامل در قرآن، «توحید» و «ایمان راسخ» به خداوند یکتاست. این ایمان تنها یک باور ذهنی نیست، بلکه ریشه‌ای است که تمام اعمال و افکار انسان را جهت می‌دهد و او را به سوی پرستش خالصانه خداوند و عدم شریک قرار دادن برای او دعوت میکند (برای مثال، سوره اخلاص). این توحید، آزادی انسان را از هرگونه بندگی غیر خدا و وابستگی به امور دنیوی تضمین میکند. مؤمن واقعی کسی است که در هر حال و هر شرایطی، حضور خداوند را درک کرده و جز او را پرستش نمی‌کند. این باور عمیق به خالق، ستون فقرات هویت انسان کامل را تشکیل می‌دهد و او را از دغدغه‌های مادی و فانی فراتر می‌برد، به او آرامشی بی‌بدیل می‌بخشد و او را در مسیر زندگی هدایت میکند. پس از ایمان، «تقوا» یا همان خودسازی و خداترسی آگاهانه، از مهم‌ترین ویژگی‌های انسان قرآنی است. تقوا به معنای پرهیز از محرمات الهی و انجام واجبات با نهایت اخلاص و توجه است. انسان متقی، همواره در کارهایش مراقب حدود الهی است و می‌داند که خداوند ناظر بر اعمال اوست و هیچ چیز از دید او پنهان نمی‌ماند (سوره بقره، آیات 2-5). این تقوا، زمینه‌ساز دریافت هدایت الهی و بصیرت در زندگی می‌شود و به انسان کمک میکند تا در برابر وسوسه‌ها، شهوات و انحرافات مقاومت کند و در مسیر حق ثابت‌قدم بماند. انسان کامل کسی است که با تقوا، نفس خود را تزکیه کرده و آن را از آلودگی‌ها پاک می‌سازد و به فضایل اخلاقی آراسته می‌شود. «دانش و معرفت» نیز جایگاه ویژه‌ای در تصویر انسان کامل دارد. قرآن انسان را به تفکر، تدبر در آیات الهی و کشف رازهای خلقت دعوت میکند و از او می‌خواهد که با چشم باز به جهان بنگرد و از خرد خود بهره گیرد. اولین فرمان الهی در قرآن، «خواندن» و «یادگیری» است (سوره علق). انسان کامل، طالب علم و معرفت است و از خرد خود برای درک حقایق هستی و راهنمایی زندگی بهره می‌برد. این دانش، نه تنها در علوم ظاهری و مادی، بلکه در حکمت و بینش عمیق نسبت به خود، خداوند و جهان نیز نمود پیدا میکند و او را به سوی حقیقت رهنمون می‌شود. در بعد اخلاقی، «عدالت» و «احسان» از ویژگی‌های بارز انسان کامل است. قرآن به شدت بر رعایت عدالت در تمام امور، حتی در مورد دشمنان و کسانی که با آن‌ها خصومت داریم، تأکید میکند (سوره مائده، آیه 8). انسان کامل، نه تنها عادل است و حقوق همه را رعایت میکند، بلکه با «احسان» و نیکی فراتر از عدالت عمل میکند و به دیگران نیکی میکند، حتی اگر استحقاق آن را نداشته باشند و این نیکی را فقط برای رضای خدا انجام می‌دهد. «صبر» و «شکر» نیز از ویژگی‌های بنیادین اخلاقی هستند. انسان کامل در برابر سختی‌ها و بلایا صبور است و در برابر نعمت‌ها و خوبی‌ها شکرگزار (سوره بقره، آیه 153). او می‌داند که هر آنچه از جانب خداست، خیر و حکمت است و با تسلیم در برابر اراده الهی، به آرامش درونی و رضایت خاطر می‌رسد. «مسئولیتپذیری اجتماعی» و «امانت‌داری» نیز از جنبه‌های کلیدی انسان کامل قرآنی است. انسان به عنوان «خلیفه الله» در زمین، مسئول آبادانی و حفظ عدل و قسط در جامعه است (سوره بقره، آیه 30). او به حقوق دیگران احترام می‌گذارد، امانت‌ها را حفظ میکند و در روابط اجتماعی خود، صداقت، وفای به عهد و گشاده‌رویی را سرلوحه کار خویش قرار می‌دهد. همچنین، «امر به معروف و نهی از منکر» به معنای دعوت به خوبی‌ها و مبارزه با پلیدی‌ها، از وظایف اصلی انسان کامل در جامعه است که او را به سوی اصلاح و پیشرفت جامعه سوق می‌دهد. «تواضع و فروتنی» در برابر خداوند و خلق، و «انفاق» در راه خدا از مال و جان، نیز از دیگر ویژگی‌هایی است که قرآن برای انسان برگزیده بیان میکند. او هرگز دچار کبر و غرور نمی‌شود و می‌داند که تمام هستی‌اش و هر آنچه دارد از فضل الهی است و خود را در برابر خداوند فقیر محض می‌بیند. همچنین، «رحمت و شفقت» نسبت به مخلوقات، به ویژه نیازمندان، ایتام، و مظلومان، در او متجلی است. این انسان، قلبی نرم و رئوف دارد و همواره در پی یاری رساندن به دیگران است و از درد و رنج همنوعان خود غافل نمی‌ماند. در نهایت، تصویر انسان کامل در قرآن، تصویری پویا و در حال تکامل است. این انسان نه موجودی بی‌خطا و معصوم، بلکه فردی است که پیوسته در حال جهاد اکبر با نفس خویش و تزکیه روح خود است. او همواره به سوی خداوند بازگشته و از خطاها توبه میکند، و این مسیر دائمی رشد و خودسازی، او را به مقام قرب الهی و رضوان او می‌رساند. این انسان، الگویی است برای تمام بشریت تا با پیروی از دستورات الهی، به کمال لایق خود دست یابند و زندگی‌ای پرمعنا و هدفمند را تجربه کنند که سعادت دنیا و آخرت را در پی دارد و او را به سوی سرمنزل مقصود رهنمون می‌شود.
آیات مرتبط
ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ
آن کتاب [قرآن] است؛ هیچ شکی در آن نیست؛ راهنمایی است برای پرهیزکاران.
بقره : 2
الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ
همانان که به غیب ایمان می‌آورند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند،
بقره : 3
وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ
و آنان که به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل شده، ایمان دارند و به آخرت یقین دارند.
بقره : 4
أُولَٰئِكَ عَلَىٰ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
آنان بر هدایتی از جانب پروردگارشان هستند و آنان همان رستگارانند.
بقره : 5
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا
و همانا فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا حمل کردیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری بخشیدیم، برتری ویژه‌ای.
اسراء : 70
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
به راستی خداوند به عدل و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از فحشا و منکر و ستمگری نهی میکند. او شما را پند می‌دهد تا شاید متذکر شوید.
نحل : 90
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که پادشاهی با خدم و حشم بسیار از کنار مسجدی می‌گذشت. در گوشه‌ای از مسجد، درویشی پاره‌دوز و قانع نشسته بود و از حال خود راضی بود. پادشاه از هیبت و شکوه درویش در عین سادگی، به تعجب افتاد و به او گفت: «ای درویش، تو را چه شده که اینگونه به کنج عزلت نشسته‌ای و از زخارف دنیا روی برتافته‌ای؟» درویش با لبخندی دلنشین پاسخ داد: «ای پادشاه، مملکت من از تو بزرگتر است. تو پادشاه مردمی، و من پادشاه نفس خویشم. پادشاهی تو ظاهری و فانی است، اما پادشاهی من درونی و باقی. آسایش حقیقی در دل است که به نور ایمان روشن شود و از قناعت سیراب گردد، نه در مال و جاه گذرا. پس اگر تو به تاج و تخت خود مغروری، من به آرامش و رضایت الهی خویش می‌نازم.» پادشاه از این سخن حکیمانه درویش متأثر شد و دریافت که کمال انسانی در تجملات و قدرت بیرونی نیست، بلکه در غنای روحی و فرمانروایی بر هوای نفس است؛ همانند انسانی که قرآن او را به سوی کمال فرامی‌خواند.