پاسخ قرآن
در قرآن کریم، روز قیامت به عنوان روز حسابرسی بزرگ و نهایی معرفی شده است؛ روزی که هیچ چیز پنهان نمی‌ماند و هر انسانی با تمامی اعمال، گفتار و حتی نیات خود روبرو خواهد شد. این حسابرسی، شامل ابعاد گوناگونی است که نشان‌دهنده دقت، جامعیت و عدل مطلق الهی است. هیچ عملی، کوچک یا بزرگ، از این حسابرسی مستثنی نخواهد بود، همانطور که خداوند متعال در آیه 7 و 8 سوره زلزال می‌فرماید: «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ ﴿٧﴾ وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ ﴿٨﴾»؛ یعنی «پس هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار نیک انجام داده باشد، آن را می‌بیند. و هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار بد انجام داده باشد، آن را می‌بیند.» این آیات به وضوح نشان می‌دهند که حتی کوچکترین اعمال انسان نیز در ترازوی حسابرسی قرار می‌گیرد و نتایج آن به او نشان داده میشود. یکی از مهم‌ترین محورهای حسابرسی، **عقاید و ایمان** انسان است. توحید (یگانه‌پرستی) و عدم شرک ورزیدن به خداوند، اساس هر نوع حسابرسی است. کسانی که با شرک از دنیا رفته‌اند، راهی برای بخشش ندارند، مگر اینکه در همین دنیا توبه کرده باشند. ایمان به پیامبران، کتب الهی، فرشتگان و روز قیامت نیز جزو پایه‌های اعتقادی هستند که مورد سؤال قرار می‌گیرند. در واقع، کیفیت ایمان و میزان اخلاص در آن، اولین و اصلی‌ترین محک برای سعادت یا شقاوت انسان در آخرت است. خداوند در آیات بسیاری به اهمیت ایمان خالص و پرهیز از شرک تاکید کرده است. پس از عقاید، **اعمال و رفتار** انسان در زندگی دنیوی مورد حسابرسی قرار می‌گیرد. این اعمال شامل دو دسته کلی هستند: **حقوقالله (حقوق خداوند)** و **حقوقالناس (حقوق مردم)**. حقوقالله شامل انجام واجبات دینی مانند نماز، روزه، زکات، حج، و سایر عبادات است. میزان پایبندی به این فرائض، کیفیت انجام آن‌ها، و اخلاص در ادای آن‌ها، همگی در محاسبه دخیل خواهند بود. ترک عمدی واجبات، یا انجام آن‌ها بدون اخلاص و با ریا، از جمله مواردی است که انسان باید پاسخگوی آن باشد. همچنین، ارتکاب محرمات و گناهان کبیره و صغیره، مانند قتل، زنا، دزدی، شراب‌خواری، رباخواری، قمار، و سایر اعمال ناپسند، هر یک جداگانه مورد بازخواست قرار می‌گیرند. در سوره اسراء آیه 13 و 14، خداوند می‌فرماید: «وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا ﴿١٣﴾ اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَىٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا ﴿١٤﴾»؛ یعنی «و سرنوشت هر انسانی را به گردنش آویخته‌ایم و روز قیامت کتابی را برای او بیرون می‌آوریم که آن را گشوده می‌یابد. (و به او گفته میشود:) کتابت را بخوان؛ کافی است امروز خودت حسابرس خودت باشی.» این آیات به وضوح نشان می‌دهند که پرونده اعمال هر کس کاملاً دقیق و بی‌کم و کاست ثبت شده و خود انسان در روز قیامت گواه بر اعمال خویش خواهد بود. **حقوقالناس** از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که بخشش آن غالباً منوط به رضایت صاحبان حق است. این شامل هر نوع ظلم و تعدی به حقوق دیگران، چه مادی و چه معنوی، میشود. مانند: ظلم به یتیمان، تجاوز به مال مردم، غصب اموال، تضییع حقوق همسایگان و خویشاوندان، تهمت زدن، غیبت کردن، دروغ گفتن، شکستن پیمان، و هر نوع ایذای دیگران. رعایت حقوق والدین و احسان به آنان نیز از اموری است که در قرآن به شدت مورد تأکید قرار گرفته و حسابرسی دقیقی دارد. هر گونه کوتاهی در ادای امانت و وفای به عهد نیز از مواردی است که در قیامت محاسبه خواهد شد. در سوره نساء آیه 29، خداوند از تجاوز به اموال یکدیگر نهی می‌کند و این نشان‌دهنده اهمیت حفظ حقوق مالی و جانی مردم است. **گفتار و زبان** نیز به شدت در حسابرسی قیامت دخیل است. هر کلمه‌ای که انسان بر زبان آورده، چه نیکو و چه زشت، ثبت و ضبط شده است. سخنان تهمت‌آمیز، دروغ، غیبت، سخن‌چینی، ناسزاگویی و هر آنچه که به زبان جاری شده و باعث آزار دیگران یا انتشار فساد شده باشد، مورد بازخواست قرار می‌گیرد. همچنین، سخنان نیکو، ذکر و یاد خدا، دعوت به خیر و نیکی، و شهادت حق نیز در پرونده اعمال ثبت شده و پاداش دارد. **نیات و انگیزه‌ها** نیز در روز قیامت مورد حسابرسی قرار می‌گیرند. یک عمل هرچند خوب، اگر با نیت ریا، خودنمایی، یا مقاصد دنیوی انجام شده باشد، از اجر اخروی بی‌نصیب خواهد بود. اخلاص در نیت، کلید قبولی اعمال است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «انما الاعمال بالنیات»؛ یعنی اعمال با نیت‌هاست. این حدیث، اشاره‌ای قرآنی به اهمیت نیت در قبولی و ارزش‌گذاری اعمال دارد. علاوه بر این موارد، چگونگی **استفاده از نعمت‌های الهی** همچون سلامتی، جوانی، ثروت، علم، فرصت‌ها و استعدادها نیز مورد بازخواست قرار می‌گیرد. آیا انسان این نعمت‌ها را در راه خدا و در جهت خیر و صلاح خویش و جامعه به کار گرفته یا آن‌ها را در مسیر گناه و فساد تباه کرده است؟ در سوره تکاثر آیه 8، خداوند می‌فرماید: «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»؛ یعنی «سپس در آن روز، قطعاً از نعمت‌ها بازخواست خواهید شد.» این آیه نشان می‌دهد که حتی کوچکترین نعمتی که به ما داده شده، مورد حسابرسی قرار می‌گیرد. همچنین، **مسئولیت‌پذیری در قبال جامعه و هدایت یا گمراهی دیگران** نیز بسیار مهم است. کسانی که منشأ خیر و راهنمایی برای دیگران بوده‌اند، پاداش اعمال خود و پاداش عمل به هدایت‌شان را می‌گیرند. اما کسانی که دیگران را به سوی گمراهی کشاندند، علاوه بر بار گناهان خود، بخشی از بار گناهان کسانی که گمراه کرده‌اند را نیز بر دوش خواهند کشید. این مسئله در سوره عنکبوت آیه 13 به روشنی بیان شده است. در نهایت، می‌توان گفت که حسابرسی در قیامت، یک فرآیند جامع و دقیق است که تمام ابعاد وجودی انسان، از عقاید و قلب او گرفته تا هر حرکت و سکون و گفتار و حتی نگاه او را در بر می‌گیرد. این امر، نه برای انتقام، بلکه برای برقراری عدل مطلق الهی است تا هر کس به پاداش یا سزای اعمال خود برسد و هیچ ذره‌ای از حق یا باطل، نادیده گرفته نشود. این آگاهی باید انگیزه‌ای برای انسان باشد تا در دنیا با دقت و تقوا زندگی کند و خود را برای آن روز بزرگ آماده سازد.
آیات مرتبط
فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ
پس هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار نیک انجام داده باشد، آن را می‌بیند.
زلزال : 7
وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ
و هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار بد انجام داده باشد، آن را می‌بیند.
زلزال : 8
وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا
و سرنوشت هر انسانی را به گردنش آویخته‌ایم و روز قیامت کتابی را برای او بیرون می‌آوریم که آن را گشوده می‌یابد.
اسراء : 13
اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَىٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا
(و به او گفته میشود:) کتابت را بخوان؛ کافی است امروز خودت حسابرس خودت باشی.
اسراء : 14
وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا ۖ وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا ۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَاسِبِينَ
و ترازوهای عدالت را برای روز قیامت برپا می‌کنیم؛ پس هیچ نفسی به هیچ وجه ستم نمی‌بیند؛ و اگر [عملی] به اندازه دانه خردلی باشد، آن را می‌آوریم؛ و کافی است که ما حسابرس باشیم.
انبیاء : 47
داستانی دلنشین
آورده‌اند که در روزگاران گذشته، بازرگانی بود نامور به «حسن عادل»، که در کسب و کار چنان چیره دست بود که در هر معامله‌ای که پای می‌گذاشت، سود کلان می‌برد. او را همواره بر سر زبان‌ها بود که مال و مکنت فراوان دارد. اما حسن عادل در پی آن بود که هر روز بر ثروت خود بیافزاید و از اندیشیدن به سرانجام کارها در سرای دیگر غافل بود. روزی از روزها، یکی از دوستان پارسا و دانشمندش، که از هم‌نشینی با وی لذت می‌برد، او را نصیحت کرد و گفت: «ای دوست، تو در جمع‌آوری مال دنیا چنان کوشایی که گویی در این سرای، جاودانه خواهی ماند و هرگز به حسابرسی نخواهی رسید. آیا ندیدی که در دنیا نیز، بازرگانان زیرک، پیش از هر معامله‌ای، سود و زیان را می‌سنجند و حساب و کتاب می‌کنند؟ پس چرا در معامله‌ای که با خداست و سودش ابدی، چنین بی‌پروا و بی‌حساب و کتابی؟ روزی خواهد آمد که هر ذره‌ای از اعمالت، چه نیک و چه بد، در ترازو نهاده شود و تو خود گواه بر خود باشی. از این رو، نیکوست که امروز را غنیمت دانی و سرمایه عمرت را در راهی صرف کنی که فردایت را روشن سازد، نه آنکه بار گناهانت را سنگین‌تر گرداند.» بازرگان با شنیدن این سخنان حکیمانه به فکر فرو رفت و از آن پس، نه تنها در کسب خود عدل و انصاف پیشه کرد، بلکه بخشی از مال خود را در راه خدا انفاق نمود و در ادای حقوق مردم کوشید و دل به آخرت بست. بدین سان، حسن عادل نه تنها نام نیکی در دنیا یافت، بلکه توشه‌ای برای روز واپسین نیز فراهم آورد.