پاسخ قرآن
رحمت الهی، ستون فقرات تعالیم قرآنی و سنگ بنای ارتباط میان خالق و مخلوق است. در واقع، نمی‌توان سوره‌ای را در قرآن یافت که به نوعی از جلوه‌های بیکران رحمت الهی سخن نگفته باشد، چرا که هر سوره (جز سوره توبه) با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز میشود که خود سرچشمه و نمادی از دو صفت اعظم الهی، یعنی «الرحمن» (بخشنده) و «الرحیم» (مهربان) است. این تکرار پیوسته در ابتدای هر سوره، نشان‌دهنده فراگیر بودن و اولویت رحمت در نظام هستی و در نگاه خداوند به بندگانش است. صفت «الرحمن» اشاره به رحمت عام و فراگیر الهی دارد که شامل همه موجودات، مؤمن و کافر، و تمام جنبه‌های آفرینش میشود؛ از باران و نور خورشید گرفته تا نعمت‌های بی‌شمار مادی و معنوی که برای همگان فراهم است. اما صفت «الرحیم» به رحمت خاص و پایدار الهی اشاره دارد که به طور ویژه شامل حال مؤمنان و نیکوکاران میشود و پاداش‌های اخروی و هدایت‌های ویژه را در بر می‌گیرد. با وجود اینکه تمامی سوره‌ها به نحوی به رحمت الهی اشاره دارند، برخی سوره‌ها و آیات، با تمرکز و صراحت بیشتری به این موضوع پرداخته‌اند. در سوره مبارکه **حمد (فاتحه)**، که به حق «ام‌الکتاب» و مادر قرآن نامیده شده، بلافاصله پس از حمد و ستایش پروردگار عالمیان، خداوند با صفات «الرحمن الرحیم» معرفی میشود. این انتخاب در ابتدای قرآن، نشان‌دهنده این است که رحم و مهربانی الهی، بنیاد رابطه خالق با هستی و بشریت است. این سوره با توصیف خداوند به عنوان «مالک یوم الدین»، یعنی صاحب روز جزا، نشان می‌دهد که حتی در روز حساب و عدالت نیز، رحمت او جاری و ساری است و بدون رحمت او، هیچ کس توان ایستادگی ندارد. سوره **انعام**، در آیه ۱۲ می‌فرماید: «قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ قُلْ لِلَّهِ ۚ كَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» یعنی: «بگو: هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از کیست؟ بگو: از آنِ خداست. بر خویشتن رحمت را لازم گردانیده است.» این آیه بسیار عمیق و پرمعناست، چرا که «کَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» به این معناست که خداوند رحمت را نه از روی اجبار بیرونی، بلکه از سر اراده و ماهیت خویش، بر خود واجب کرده است. این بیان، نشان‌دهنده ذاتی و پایدار بودن رحمت الهی است که به هیچ قید و شرطی محدود نمی‌شود و در تمام افعال و صفات او جاری است. سوره **اعراف** نیز در آیه ۱۵۶ به گستره بیکران رحمت الهی اشاره دارد: «... وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ...» یعنی: «... و رحمت من همه چیز را فرا گرفته است...» این جمله، تصدیقی بر فراگیری رحمت الهی است که هیچ چیز در آفرینش از دایره آن خارج نیست. این آیه به انسان امید می‌دهد که هر چقدر هم که خطا کرده باشد، هرگز نباید از رحمت واسعه الهی ناامید شود، زیرا این رحمت، پهناورتر از هر گناه و خطایی است. یکی از زیباترین جلوه‌های رحمت الهی، در سوره **زمر**، آیه ۵۳ به تصویر کشیده شده است: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» یعنی: «بگو: ای بندگان من که بر خود زیاده‌روی کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید. قطعاً خدا همه گناهان را می‌آمرزد؛ زیرا اوست آمرزنده مهربان.» این آیه، دریچه‌ای از امید را به روی گناهکاران می‌گشاید و به صراحت بیان می‌کند که حتی کسانی که در گناه غرق شده‌اند، نیز نباید از رحمت الهی ناامید شوند، بلکه با توبه و بازگشت، می‌توانند مورد آمرزش کامل قرار گیرند. این دعوت مستقیم از «بندگان من» نشان از نزدیکی و دلسوزی خداوند نسبت به مخلوقاتش دارد. سورههایی مانند **یوسف** نیز به طور ضمنی و در قالب داستان، رحمت الهی را به تصویر می‌کشند. داستان حضرت یوسف سرشار از درس‌های صبر، بخشش، و گشایش‌های الهی پس از سختی‌هاست که همگی جلوه‌هایی از رحمت واسعه الهی هستند. سوره **کهف** نیز با داستان‌هایی نظیر اصحاب کهف، موسی و خضر، و ذوالقرنین، نشان می‌دهد که چگونه رحمت و علم الهی، فراتر از درک بشری است و گاهی سختی‌ها و تقدیرات، خود حامل رحمتی پنهان هستند. در سوره **مریم** نیز با داستان زکریا و مریم، تجلی رحمت الهی در مواجهه با ناامیدی و معجزات به تصویر کشیده میشود. به طور کلی، می‌توان گفت که پیام اصلی قرآن کریم، بر مبنای رحمت بنا شده است. رحمت الهی نه تنها شامل بخشش گناهان و هدایت بشر میشود، بلکه در آفرینش منظم و دقیق هستی، در ارسال پیامبران و کتب آسمانی، در فرصت‌های متعدد برای توبه و بازگشت، و در هر نفس که می‌کشیم، جاری و ساری است. درک عمق این رحمت، نه تنها امید و آرامش به قلب انسان می‌بخشد، بلکه او را به سوی شکرگزاری، نیکوکاری و انعکاس این رحمت در رفتار با دیگران سوق می‌دهد. بدین ترتیب، موضوع رحمت الهی، نه فقط در چند سوره خاص، بلکه به عنوان روحی فراگیر در تمام تار و پود قرآن تنیده شده است و هر آیه به نوعی به این دریای بیکران اشاره دارد. امید به رحمت الهی، اصلی‌ترین انگیزه برای حرکت به سوی کمال و دوری از ناامیدی است، و این، محور اصلی پیام الهی است.
آیات مرتبط
الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
بخشنده مهربان.
فاتحه : 3
قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ قُلْ لِلَّهِ ۚ كَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ۚ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ ۚ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ
بگو: هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از کیست؟ بگو: از آنِ خداست. بر خویشتن رحمت را لازم گردانیده است. قطعاً شما را به روز قیامت که هیچ شکی در آن نیست، گرد خواهد آورد. کسانی که خود را زیانکار ساخته‌اند، پس ایمان نمی‌آورند.
انعام : 12
قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ
بگو: ای بندگان من که بر خود زیاده‌روی کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید. قطعاً خدا همه گناهان را می‌آمرزد؛ زیرا اوست آمرزنده مهربان.
زمر : 53
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که پادشاهی عادل، غلامی خطاکار داشت که بارها مرتکب جرمی شده بود. همه وزیران و درباریان حکم به مرگ او دادند، اما پادشاه لحظه‌ای تأمل کرد. به یاد آورد که بزرگی گفته بود: «رحمت حق واسع‌تر از گناه خلق است.» پادشاه با قلبی سرشار از امید به رحمت الهی، به جای مجازات سخت، غلام را عفو کرد و به او فرصتی دوباره بخشید. غلام از این رحمت پادشاه چنان متحول شد که بقیه عمر خود را به خدمت صادقانه و نیکوکاری گذراند و خود نمونه‌ای از عفو و مهربانی شد. این داستان یادآور آن است که وقتی رحمتی از بالا می‌آید، دل‌ها را دگرگون می‌کند و مسیر زندگی را تغییر می‌دهد، درست مانند رحمت بی‌انتهای پروردگار.