خیر، نیت خوب به تنهایی عمل نادرست را توجیه نمیکند. در اسلام، هم نیت خالصانه و هم خود عمل باید صالح و مطابق با آموزههای الهی باشند، زیرا هدف هرگز وسیله را توجیه نمیکند و اعمال باطل حتی با نیت خیرخواهانه نیز مقبول نیستند.
در آموزههای غنی و عمیق قرآن کریم، اهمیت نیت (قصد و انگیزه درونی) به کرات مورد تأکید قرار گرفته است. نیت، روح اعمال است و به عبارتی، بدون نیت خالصانه و الهی، هیچ عملی نمیتواند از ارزش حقیقی برخوردار باشد. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی معروف فرمودهاند: «إنما الأعمال بالنیات» (اعمال فقط به نیتها بستگی دارد)، که این خود نشاندهنده جایگاه محوری نیت در نظام ارزشی اسلام است. خداوند متعال در قرآن نیز به صراحت به اهمیت اخلاص و قصد قربت در تمامی اعمال اشاره میکند، چرا که اعمال تنها زمانی مقبول حق تعالی واقع میشوند که برای کسب رضایت او انجام گیرند و نه برای جلب توجه مردم یا دستیابی به منافع دنیوی. نیت، سنگ بنای هر کنش انسانی است و جهتدهنده قلب و روح به سوی مقصد و هدف نهایی است. بدون نیت صحیح، حتی ظاهریترین عبادات نیز ممکن است از ارزش ساقط شوند. با این حال، پاسخ قرآن به این پرسش که آیا نیت خوب میتواند یک عمل نادرست را توجیه کند، قاطعانه «خیر» است. قرآن کریم بر «عمل صالح» تأکید فراوان دارد؛ عملی که نه تنها از نیتی پاک سرچشمه گرفته باشد، بلکه خود نیز در چارچوب شریعت الهی، اخلاق و موازین عدل و انصاف قرار گیرد. به عبارت دیگر، اسلام، دین کاملی است که به هر دو بعد باطنی (نیت) و ظاهری (عمل) توجه ویژه دارد. نمیتوان با بهانهی نیت خوب، حلال و حرام الهی را زیر پا گذاشت یا به حقوق دیگران تجاوز کرد. یک عمل نادرست، هرچند با نیتی به ظاهر خیرخواهانه انجام شود، همچنان نادرست و مردود است. برای درک بهتر این موضوع، میتوان به آیات متعددی اشاره کرد که نه تنها بر عمل صالح تأکید میکنند، بلکه اعمال باطل و فسادانگیز را به صراحت نهی مینمایند. در سوره کهف (آیات 103 و 104) خداوند میفرماید: «بگو: آیا شما را از زیانکارترین مردم باخبر سازیم؟ آنان کسانی هستند که کوشششان در زندگی دنیا تباه شده، در حالی که گمان میکنند کار خوبی انجام میدهند.» این آیات به وضوح نشان میدهند که حتی با تصور انجام عمل خیر، اگر آن عمل مطابق با حقیقت و رضای الهی نباشد، نتیجهای جز خسران و تباهی نخواهد داشت. این آیه به طور مستقیم به حال کسانی میپردازد که با نیتهای (به زعم خودشان) خوب، مرتکب اعمالی میشوند که در نظر خداوند تباه و زیانبار است. ممکن است فردی با نیت «کمک به فقرا»، مرتکب سرقت شود؛ یا با نیت «انتقام از ستمگر»، حقوق افراد بیگناه را پایمال کند. این اعمال، علیرغم نیت اولیه، به دلیل ماهیت نادرست خود، هرگز مورد تأیید قرآن قرار نمیگیرند. شریعت اسلامی مرزهای مشخصی برای اعمال تعیین کرده است، و عبور از این مرزها، هرچند با نیات خیر، مجاز نیست. هدف هرگز وسیله را توجیه نمیکند. قرآن همچنین در موارد بسیاری بر لزوم عدالت و پرهیز از ظلم تأکید میکند. برای مثال، در سوره مائده آیه 8 میفرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید! همیشه برای خدا قیام کنید و به عدالت گواهی دهید و نباید دشمنی گروهی شما را به بیعدالتی وادارد. عدالت کنید که آن به پرهیزگاری نزدیکتر است.» این آیه به روشنی بیان میکند که حتی کینه و دشمنی با گروهی خاص (که ممکن است نیتی برای دفاع از خود یا جامعه باشد)، نباید به بیعدالتی منجر شود. عدالت، یک اصل ثابت است که بر هر نیت و احساسی برتری دارد. این نشان میدهد که مسیر و روش انجام کار، به اندازه نیت آن اهمیت دارد. اگر قرار بود نیت خوب، هر عمل نادرستی را توجیه کند، دیگر نیازی به قوانین و محدودیتهای الهی نبود و هرج و مرج بر جامعه حاکم میشد. در واقع، هدف از وضع قوانین الهی، تضمین عدل، نظم و سعادت حقیقی بشر است و این مهم تنها با رعایت هر دو جنبه نیت و عمل محقق میشود. اسلام به پیروان خود میآموزد که همواره به دنبال بهترین و پاکترین نیتها باشند و در عین حال، اعمالشان نیز در کمال درستی و مطابقت با فرامین الهی باشد. از این رو، نیت خوب شرط لازم برای مقبولیت عمل است، اما شرط کافی نیست؛ عمل نیز باید ذاتاً صالح و مشروع باشد. این توازن دقیق بین نیت و عمل است که کمال بندگی را در منظر قرآن نشان میدهد.
بگو: آیا شما را از زیانکارترین مردم باخبر سازیم؟
آنان کسانی هستند که کوشششان در زندگی دنیا تباه شده، در حالی که گمان میکنند کار خوبی انجام میدهند.
ای کسانی که ایمان آوردهاید! همیشه برای خدا قیام کنید و به عدالت گواهی دهید و نباید دشمنی گروهی شما را به بیعدالتی وادارد. عدالت کنید که آن به پرهیزگاری نزدیکتر است؛ و از خدا پروا کنید، یقیناً خداوند از آنچه انجام میدهید، آگاه است.
در گلستان سعدی آمده است که پادشاهی قصد بنای مسجدی عظیم داشت تا نام نیکش جاودانه شود. نیتش به ظاهر نیک بود: ساختن خانهای برای خدا. اما برای تأمین مخارج، بر رعیت فقیر خود مالیاتهای سنگین وضع کرد و به زور از آنان کار کشید، و حتی زمینهای برخی را به ناحق تصاحب نمود. چون مسجد به اتمام رسید و پادشاه از بزرگی آن شادمان بود، شب هنگام در خواب دید که فرشتهای بر لوح مسجد مینویسد: «این خانه، با ظلم بنا شده و از آنِ خدا نیست!» پادشاه بیدار شد و اندوهگین گشت. فهمید که اگرچه نیتش ساختن خانهای برای خدا بود، اما روش و عمل او ظالمانه بوده و بنای او نزد پروردگار بیارزش است. این حکایت، یادآور میشود که در راه حق، نه تنها نیت باید پاک باشد، بلکه عمل نیز باید بر مبنای عدل و انصاف استوار گردد.