آیا ترک مستحب‌ها باعث ضعف ایمان می‌شود؟

در آموزه‌های غنی اسلام، اعمال دینی به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که هر یک جایگاه و اهمیت خاص خود را دارند. در این میان، اعمال «واجب» یا «فریضه» آن‌هایی هستند که انجامشان بر هر مسلمانی ضروری است و ترکشان گناه محسوب می‌شود، مانند نمازهای پنج‌گانه یا روزه ماه رمضان. در مقابل، «مستحب» یا «نافله» به اعمالی اطلاق می‌شود که انجامشان ثواب و پاداش دارد، اما ترک آن‌ها گناهی در پی ندارد؛ مانند نمازهای نافله، روزه‌های مستحبی، صدقات پنهانی یا ذکر و تلاوت قرآن بیش از مقدار واجب. سوال اینجاست که آیا ترک این اعمال مستحبی می‌تواند به ضعف ایمان منجر شود؟ پاسخ به این سوال نیازمند درکی عمیق از ماهیت ایمان و نقش اعمال در تقویت آن است. ایمان در دیدگاه اسلامی، یک حقیقت ثابت و ایستا نیست، بلکه حالتی پویا و زنده است که قابلیت افزایش و کاهش دارد. قرآن کریم بارها بر این پویایی ایمان تأکید کرده است. در سوره انفال آیه ۲ می‌فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»؛ «همانا مؤمنان کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دل‌هایشان ترسان شود و چون آیات او بر آنان خوانده شود، بر ایمانشان بیفزاید و بر پروردگارشان توکل می‌کنند.» این آیه به روشنی بیان می‌کند که ایمان با شنیدن آیات الهی و ذکر خدا افزایش می‌یابد. بنابراین، هر عملی که به یاد خدا و تقرب به او کمک کند، پتانسیل تقویت ایمان را دارد. اعمال مستحب، در واقع فرصت‌هایی طلایی برای همین رشد و بالندگی ایمان هستند. آن‌ها نه تنها نواقص احتمالی در انجام واجبات را جبران می‌کنند، بلکه پلی برای رسیدن به درجات بالاتر معنویت و تقرب به خداوند محسوب می‌شوند. هدف اصلی مستحبات، تزکیه نفس، تقویت رابطه قلبی با خالق و دستیابی به مقام «احسان» است. مقام احسان، آن حالتی است که انسان خدا را چنان عبادت می‌کند که گویی او را می‌بیند و اگر نتواند او را ببیند، بداند که او انسان را می‌بیند. این عمق رابطه و مراقبه، جز با استمرار در عبادات و اعمال خیر (اعم از واجب و مستحب) حاصل نمی‌گردد. ترک مستحبات، به خودی خود، گناهی به بار نمی‌آورد و فرد را از دایره ایمان خارج نمی‌کند. اما آنچه اتفاق می‌افتد، از دست دادن فرصت‌های بی‌شماری برای تغذیه روح و تقویت بنیان‌های معنوی است. ایمان مانند درختی است که با آبیاری مداوم و کوددهی مناسب رشد می‌کند و میوه می‌دهد. واجبات، حکم آبیاری ضروری را دارند که درخت را زنده نگه می‌دارند، اما مستحبات به منزله کود، هرس و مراقبت‌های اضافی هستند که باعث می‌شوند درخت نیرومندتر، پربارتر و زیباتر شود. اگر کسی تنها به حداقلِ آبیاری اکتفا کند، درختش شاید خشک نشود، اما هرگز به نهایت رشد و باروری خود نخواهد رسید. وقتی فردی به طور مداوم و از روی بی‌میلی یا بی‌اهمیتی، مستحبات را ترک می‌کند، این امر می‌تواند نشانه‌ای از نوعی بی‌حالی یا رکود معنوی باشد. این ترک تدریجی، به آرامی می‌تواند شور و حرارت اولیه ایمان را کاهش دهد و روح را از طراوت و سرزندگی بیندازد. به تدریج، دل ممکن است کمتر به یاد خدا آرام بگیرد و ارتباط با مبدأ هستی کم‌رنگ‌تر شود. در سوره رعد آیه ۲۸ می‌خوانیم: «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ ۗ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ «کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.» اگر انسان از انجام مستحباتی که ذکر و یاد خدا را در او تقویت می‌کنند غافل شود، ممکن است این آرامش و اطمینان قلبی نیز کاهش یابد و در نتیجه، ایمانش سست‌تر گردد. همچنین، مستحبات نقش مهمی در ایجاد نظم و انضباط روحانی و تقویت اراده دارند. کسی که به نماز شب برمی‌خیزد یا روزه‌های مستحبی می‌گیرد، در واقع خود را به چالش می‌کشد و توانایی‌های معنوی‌اش را ارتقا می‌دهد. ترک این چالش‌ها به مرور زمان می‌تواند منجر به سستی اراده در مسیر خیر و افتادن در دام وسوسه‌های نفسانی شود. این سستی، اگرچه مستقیماً ایمان را از بین نمی‌برد، اما می‌تواند آن را آسیب‌پذیرتر کرده و در برابر امواج شک و گناه، کم‌توان‌تر سازد. در نهایت، ترک مستحب‌ها به معنای گناه یا خارج شدن از ایمان نیست، اما به طور قطع، مانع از رشد و تقویت آن می‌شود و فرد را از بهره‌مندی از پاداش‌های عظیم و درجات والای معنوی محروم می‌سازد. ایمان فعال و بالنده، همواره به دنبال فرصت‌هایی برای تقرب بیشتر به خداوند و انجام اعمالی است که محبوب او هستند. این اعمال مستحب، تجلی محبت و شوق بنده به خالق خویش هستند و رها کردن آن‌ها، ولو بی‌خطر از جهت گناه، به معنای از دست دادن فرصتی گرانبها برای پرورش روحی و رسیدن به اوج کمال معنوی است. بنابراین، می‌توان گفت که ترک مستحبات، اگرچه مستقیماً باعث ضعف ایمان نمی‌شود، اما راه را بر تقویت و تعالی آن می‌بندد و می‌تواند به تدریج منجر به رکود و بی‌رمقی در ساحت ایمان گردد.