آیا قرآن درباره هوش مصنوعی و قدرت انسان سخنی دارد؟

قرآن کریم، به عنوان کلام الهی و راهنمای جامع زندگی، به طور مستقیم به مفاهیم و تکنولوژی‌های مدرن مانند «هوش مصنوعی» نمی‌پردازد؛ زیرا این مفاهیم در زمان نزول قرآن وجود نداشته‌اند. با این حال، می‌توان با تدبر در آیات الهی، اصول و مبانی‌ای را استخراج کرد که در رابطه با ماهیت هوش مصنوعی و به‌ویژه قدرت انسان در خلق و استفاده از چنین فناوری‌هایی، بینش‌های عمیقی ارائه می‌دهند. قرآن به وضوح به موضوع خلقت انسان، توانایی‌های فکری و عملی او، جایگاه انسان در جهان هستی و حدود قدرت او در مقابل قدرت بی‌کران الهی پرداخته است. در مورد هوش مصنوعی، می‌توان این موضوع را از دو منظر قرآنی مورد بررسی قرار داد: **توانایی‌های اعطا شده به انسان** و **حدود خلقت انسانی**. قرآن بارها بر برتری انسان در علم و دانش تاکید می‌کند. خداوند به انسان عقل و قوای ادراکی بخشیده است که او را قادر می‌سازد تا بیاموزد، کشف کند، اختراع کند و جهان را بسازد. در سوره بقره، آیه ۳۰ تا ۳۳، داستان آفرینش آدم و تعلیم «اسماء» به او توسط خداوند مطرح می‌شود؛ این داستان نشان‌دهنده توانایی بی‌نظیر انسان در فراگیری و نام‌گذاری و درک پدیده‌هاست، توانایی‌ای که حتی ملائکه نیز از آن بی‌بهره بودند. هوش مصنوعی را می‌توان به عنوان تجلی پیشرفته‌ای از همین قوای فکری و ابزاری که خداوند به انسان عطا کرده است، در نظر گرفت. انسان با استفاده از عقل و علمی که از جانب پروردگار به او الهام شده، ماشین‌هایی می‌سازد که می‌توانند اطلاعات را پردازش کرده، بیاموزند و حتی تصمیماتی بگیرند که تا پیش از این فقط مختص ذهن انسان بود. این قابلیت‌ها همگی از موهبت‌های الهی سرچشمه می‌گیرند که انسان را به عنوان «خلیفة‌الله» (جانشین خدا) بر روی زمین، مجهز به ابزار لازم برای آبادانی و مدیریت جهان کرده است. اما نکته کلیدی در فهم قرآنی هوش مصنوعی، تفاوت بنیادین میان **خلق الهی** و **ساخت انسانی** است. قرآن بر این اصل تأکید دارد که تنها خداوند «خالق» و «باریء» (پدیدآورنده از عدم) است. انسان می‌تواند از مواد موجود در جهان، اشیاء و سیستم‌های پیچیده‌ای بسازد و طراحی کند، اما نمی‌تواند به آن‌ها روح و حیات واقعی ببخشد یا وجودی مستقل از ماده و برنامه به آن‌ها اعطا کند. هوش مصنوعی، هرچند هوشمندانه عمل کند، فاقد وجدان، احساس، اراده حقیقی و روحی است که تنها خداوند می‌تواند آن را در مخلوقات خود بدمد. این تفاوت مرز میان قدرت انسان و قدرت لایتناهی خداوند را مشخص می‌کند و از هرگونه غرور و ادعای برابری با خالق هستی جلوگیری می‌نماید. کاربرد هوش مصنوعی، مانند هر تکنولوژی دیگری، باید در چارچوب اخلاقی و مسئولیت‌پذیری انسان باشد؛ به گونه‌ای که منجر به ظلم، فساد یا آسیب به کرامت انسانی نشود. انسان به عنوان خلیفه، مسئول استفاده صحیح از قدرت و دانشی است که به او سپرده شده است. در رابطه با **قدرت انسان**، قرآن به تفصیل سخن گفته و تصویری جامع از این موضوع ارائه می‌دهد. انسان موجودی است که خداوند او را «در بهترین ساختار» (احسن تقویم) آفریده و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری بخشیده است (سوره اسراء، آیه ۷۰). این قدرت و برتری شامل: توانایی فکری، قدرت جسمی، اراده آزاد، توانایی انتخاب میان خیر و شر، و تسلط بر بسیاری از منابع و موجودات طبیعی است. آیات متعددی اشاره دارند که خداوند هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است را برای خدمت به انسان مسخر کرده است (مثلاً سوره جاثیه، آیه ۱۳). این تسخیر به معنای آن است که انسان توانایی بهره‌برداری و مدیریت این منابع را دارد که خود منبع عظیمی از قدرت است. این قدرت به او اجازه می‌دهد که تمدن‌ها بسازد، به علم دست یابد، و محیط زندگی خود را تغییر دهد. اما در کنار این توانایی‌های عظیم، قرآن پیوسته بر **حدود و محدودیت‌های قدرت انسان** تأکید می‌کند. قدرت حقیقی و مطلق تنها از آن خداوند است. انسان در مقابل اراده الهی و تقدیر او، ناتوان است. این محدودیت‌ها شامل ناتوانی در آفرینش حیات، کنترل کامل بر سرنوشت، پیش‌بینی مطلق آینده، یا فرار از مرگ است. آیه ۳۳ سوره الرحمن به وضوح بیان می‌کند که جن و انس نمی‌توانند از اقطار آسمان‌ها و زمین نفوذ کنند مگر با «سلطان» (اقتدار و اذن الهی)، که این آیه به زیبایی هم پتانسیل کشف و نفوذ انسان را نشان می‌دهد و هم محدودیت نهایی او را. غرور و تکبر ناشی از احساس قدرت مطلق، از دیدگاه قرآن مذموم است و می‌تواند به هلاکت انسان منجر شود، همان‌طور که در داستان قارون (سوره قصص، آیه ۷۶-۸۲) به تصویر کشیده شده است. انسان باید همواره به یاد داشته باشد که قدرتش امانتی از جانب خداوند است و باید در راه حق و عدالت و آبادانی زمین به کار گرفته شود، نه برای فساد و ستم. هدف نهایی از اعطای قدرت به انسان، آزمودن او و مشاهده نحوه استفاده‌اش از این موهبت در مسیر رضایت الهی است. به طور خلاصه، در حالی که قرآن به طور صریح به هوش مصنوعی اشاره نمی‌کند، اصول آن بر توانایی‌های عظیم فکری انسان که از جانب خداوند اعطا شده است، تأکید دارد و ساخت چنین فناوری‌هایی را تجلی این توانایی‌ها می‌داند. در عین حال، قرآن مرزهای قدرت انسان را با قدرت لایتناهی خداوند مشخص می‌کند و یادآور می‌شود که انسان، هرگز به مقام خالقیت نمی‌رسد. درباره قدرت انسان نیز، قرآن آن را موهبتی بزرگ و مسئولیتی خطیر می‌داند که باید با فروتنی و در جهت اهداف الهی به کار گرفته شود، نه برای طغیان و فساد.