پاسخ قرآن
در آموزه‌های متعالی و جامع قرآن کریم، مسئله کسب روزی حلال و پاکیزه از اهمیت بنیادین و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. قرآن، نه تنها بر ضرورت کسب رزق تأکید می‌ورزد، بلکه چگونگی و کیفیت این کسب را نیز به تفصیل بیان می‌کند. این تاکید صرفاً به معنای جواز مصرف برخی خوراکی‌ها نیست، بلکه شامل تمامی جنبه‌های زندگی اقتصادی و معیشتی انسان می‌شود و بر پایه اصول اخلاقی، عدل و تقوا بنا شده است. مفهوم «حلال» در قرآن فراتر از صرفاً «مجاز بودن» است؛ بلکه به معنای «پاکیزه»، «طیب»، «قانونی» و «به دست آمده از راه مشروع» است که با فطرت سلیم انسانی و آموزه‌های الهی سازگار باشد. این مفهوم، تمام فرآیند کسب و مصرف را در بر می‌گیرد؛ از شیوه تولید و تهیه گرفته تا نحوه مصرف و شکرگزاری بابت آن. قرآن کریم به طور مکرر انسان‌ها را به خوردن از روزی‌های حلال و پاکیزه که خداوند در زمین قرار داده است، فرا می‌خواند. برای مثال، در سوره بقره، آیه ۱۶۸ می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ» (ای مردم، از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شماست). این آیه نشان می‌دهد که طلب روزی حلال یک حکم عمومی برای همه بشریت است و از گام‌های شیطان، یعنی هرگونه راه نامشروع و ناپاک در کسب و کار، نهی می‌کند. همچنین در سوره مائده، آیه ۸۸ می‌خوانیم: «وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَیِّبًا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ» (و از آنچه خداوند به شما روزی حلال و پاکیزه داده است بخورید و از خداوندی که به او ایمان دارید، پروا کنید). این دستورالعمل به مؤمنان داده شده و بر اهمیت تقوای الهی در کنار مصرف روزی حلال تأکید دارد، که نشان‌دهنده پیوند ناگسستنی بین کسب حلال و عبودیت است. قرآن به شدت از کسب مال از طریق باطل و نامشروع نهی می‌کند. در سوره نساء، آیه ۲۹ خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ ۚ وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به باطل (از طریق نامشروع) مخورید، مگر آنکه تجارتی با رضایت طرفین باشد. و خودکشی نکنید؛ زیرا خداوند به شما مهربان است). این آیه کلیه طرق نامشروع کسب درآمد مانند ربا، رشوه، دزدی، قمار، کلاهبرداری، اختلاس، و هرگونه معامله‌ای که در آن غش، فریب یا ظلمی باشد را منع می‌کند. تاکید بر «تجارت با رضایت طرفین» نشان‌دهنده اهمیت عدالت، شفافیت و صداقت در مبادلات اقتصادی است. از نظر قرآن، کسب روزی باید از طریق کار و تلاش مشروع و عادلانه صورت پذیرد؛ تجارت، کشاورزی، صنعت، و هرگونه حرفه و پیشه‌ای که به نفع جامعه باشد و از طریق مشروع به دست آید، مورد تأیید است. اهمیت رزق حلال در قرآن فراتر از یک حکم اقتصادی است؛ بلکه با ابعاد معنوی و اخلاقی زندگی انسان گره خورده است. روزی حلال به عنوان عامل اصلی پاکی روح و قلب و زمینه ساز قبولی عبادات، به ویژه دعا، مطرح شده است. درآمد حرام، روح را آلوده می‌سازد، پرده‌ای بر قلب می‌افکند و مانع از استجابت دعا می‌شود. پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «کسی که لقمه حرام بخورد، نماز چهل روز او قبول نمی‌شود.» این نشان می‌دهد که ارتباط مستقیم و تنگاتنگی میان حلال بودن رزق و رشد معنوی انسان وجود دارد. از سوی دیگر، توکل بر خداوند در کنار تلاش برای کسب روزی حلال بسیار مهم است. قرآن در آیات متعدد، خداوند را روزی‌دهنده مطلق معرفی می‌کند، اما این بدان معنا نیست که انسان دست از تلاش بکشد، بلکه باید با تمام وجود در مسیر کسب حلال گام بردارد و در عین حال، نتیجه را به خداوند واگذار کند. این ترکیب تلاش و توکل، به انسان آرامش و قناعت می‌بخشد، حتی اگر روزی او کم باشد. برکت (بارکة) که در قرآن و روایات بسیار مورد تأکید است، ارتباط مستقیمی با حلال بودن روزی دارد. رزق حلال، هرچند اندک، با برکت است و آرامش خاطر و رضایت درونی به همراه می‌آورد، در حالی که مال حرام، هرچند فراوان، برکت ندارد و مایه اضطراب و تباهی است. به طور خلاصه، قرآن کریم در توصیه‌های خود پیرامون رزق حلال، بر چهار اصل اساسی تأکید می‌کند: اولاً، حلال و طیب بودن (پاکیزه و خوب بودن) منبع رزق؛ ثانیاً، مشروعیت و عدالت در شیوه کسب آن و دوری از هرگونه باطل؛ ثالثاً، ارتباط رزق حلال با پاکی معنوی، قبولی عبادات و آرامش درونی؛ و رابعاً، توکل بر خداوند در کنار سعی و تلاش. این آموزه‌ها، چارچوبی جامع برای یک زندگی اقتصادی اخلاق‌مدار و دین‌مدار فراهم می‌آورد که نه تنها سعادت دنیوی، بلکه رستگاری اخروی انسان را نیز تضمین می‌کند. توجه به این اصول در دنیای پیچیده امروز، که طرق کسب درآمد نامشروع فزونی یافته، بیش از پیش ضروری است و راهگشای سلامت فردی و اجتماعی خواهد بود.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ
ای مردم، از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شماست.
بقره : 168
وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ
و از آنچه خداوند به شما روزی حلال و پاکیزه داده است بخورید و از خداوندی که به او ایمان دارید، پروا کنید.
مائده : 88
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ ۚ وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به باطل (از طریق نامشروع) مخورید، مگر آنکه تجارتی با رضایت طرفین باشد. و خودکشی نکنید؛ زیرا خداوند به شما مهربان است.
نساء : 29
داستانی دلنشین
حکایت کنند که شاهی در طلب صید به صحرا رفته بود. به درویشی رسید که در گوشه خرابه‌ای به آسودگی نشسته و نان خشک خود را با کمال رضایت می‌خورد. شاه از مشاهده این حال شگفت‌زده شد و از او پرسید: «ای درویش، در این ویرانه با این نان خشک چگونه آسوده‌ای؟ تو که نه خزانه‌ای داری و نه غلامی، چه چیزی تو را از این دنیا فارغ کرده است؟» درویش با لبخندی دلنشین پاسخ داد: «ای پادشاه، آسودگی من از آنجاست که این نان خشک را با دست رنج خود به حلال به دست آورده‌ام و هیچ حسابی بر گردن ندارم. اما تو، با آن همه زر و سیم و لشکر، هر لحظه در بیم و امید به سر می‌بری؛ از آنکه مبادا دزدان بر مال تو تاخت آورند یا دشمنی بر کشورت چیره شود. پس آسودگی در این است که لقمه‌ای حلال خورده شود و از حرص و طمع دوری شود.» شاه از این سخن پند گرفت و دانست که رزق حلال، هرچند اندک، به انسان آرامشی می‌بخشد که ثروت نامشروع، هرچند بسیار، هرگز نمی‌تواند آن را فراهم آورد. از آن پس شاه در پی آن شد که روزی حلال را قدر بداند و عدالت را پیشه سازد.