چگونه از دین برای اثبات خود استفاده نکنیم؟

استفاده از دین برای اثبات خود یا کسب جایگاه اجتماعی، یکی از لغزش‌های پنهانی است که می‌تواند مسیر معنوی انسان را منحرف کند. در قلب آموزه‌های قرآنی، بر «اخلاص» تأکید ویژه‌ای شده است. اخلاص به معنای پاکسازی نیت و اراده از هرگونه شائبه غیر الهی است؛ یعنی تمام اعمال، عبادات، و حتی رفتارهای روزمره ما صرفاً برای کسب رضایت خداوند و تقرب به او باشد، نه برای جلب تحسین مردم، کسب شهرت، یا دستیابی به منافع دنیوی. قرآن کریم بارها انسان‌ها را به سمت این خلوص نیت دعوت می‌کند و هشدار می‌دهد که مبادا اعمال صالح ما، تحت تأثیر خواسته‌های نفسانی یا تمایلات دنیوی، ارزش خود را از دست بدهند. از منظر قرآن، اعمالی که با نیت ریا (خودنمایی) انجام می‌شوند، فاقد ارزش معنوی حقیقی هستند. خداوند در سوره بقره، آیه 264، در مورد کسانی که صدقات خود را با منت یا اذیت باطل می‌کنند، مثالی می‌زند که مشابهت زیادی با ریا دارد؛ اعمالی که ظاهرشان نیکوست اما باطنشان خالی از خلوص است، مانند مزرعه‌ای که بر روی صخره‌ای قرار دارد و با باران شدید از بین می‌رود. این تصویر نشان می‌دهد که بنیان هر عمل صالح، باید بر نیت پاک و خالص الهی بنا نهاده شود تا پایداری و ثمردهی داشته باشد. اگر نیت، اثبات خود در برابر خلق باشد، عمل هرچند بزرگ، به مثابه حبابی است که با کوچکترین وزش بادی از بین می‌رود و چیزی جز خستگی برای عامل آن به جا نمی‌گذارد. هدف اصلی آفرینش انسان و نزول ادیان الهی، بندگی و عبودیت خالصانه پروردگار است. در سوره ذاریات، آیه 56، خداوند می‌فرماید: «و جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه مرا بپرستند.» این بندگی، نیازمند توجه کامل به ذات احدیت و فارغ شدن از هرگونه شریک در نیت است. وقتی ما دین را برای اثبات خود به کار می‌بریم، در واقع خداوند را شریک‌گذاری کرده‌ایم؛ چرا که هدف اصلی عمل را از رضایت الهی به رضایت مخلوق تغییر داده‌ایم. این خود نوعی شرک خفی است که می‌تواند تمامی اعمال را بی‌اثر کند. قرآن به شدت با هرگونه شرک، چه آشکار و چه پنهان، مبارزه می‌کند و آن را گناهی نابخشودنی می‌داند، مگر آنکه با توبه جبران شود. برای اینکه از این آفت پنهان در امان بمانیم، نیاز به تأمل و مراقبه دائمی داریم. اولین قدم، شناخت دقیق نیت‌هایمان است. پیش از هر عمل عبادی یا خیر، از خود بپرسیم: «هدف اصلی من از انجام این کار چیست؟ آیا می‌خواهم مورد تحسین مردم قرار گیرم؟ آیا می‌خواهم به اعتبار یا مقامی دست یابم؟» اگر کوچکترین تمایلی به این امور دنیوی در دل حس کردیم، باید تلاش کنیم نیت خود را خالص گردانیم و تنها رضایت خدا را مد نظر قرار دهیم. این تمرین ذهنی، به تدریج ما را به سمت «تقوا» هدایت می‌کند؛ تقوا یعنی همان حالت خداترسی و پرهیزکاری که انسان را در هر لحظه متوجه حضور خداوند می‌سازد و اعمالش را صرفاً برای او انجام می‌دهد. علاوه بر این، دین ما را به فروتنی و تواضع دعوت می‌کند. خودنمایی و فخر فروشی با روح دین منافات دارد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) همواره بر این نکته تأکید داشتند که ارزش انسان در نزد خداوند، نه به کثرت اعمال ظاهری، بلکه به خلوص نیت و عمق ایمان قلبی اوست. قرآن کریم نیز در توصیف بندگان صالح، صفاتی چون خشوع، انفاق در پنهان و آشکار، و تواضع را برمی‌شمارد. کسانی که به دنبال اثبات خود از طریق دین هستند، اغلب دچار غرور و عجب می‌شوند و این صفات، سدی در برابر رشد معنوی و قرب الهی است. دین برای این است که ما را از اسارت نفس و خواسته‌های دنیوی رها سازد و به سوی آزادی حقیقی و اتصال با مبدأ هستی رهنمون شود. در نهایت، باید بدانیم که قضاوت نهایی در مورد اعمال ما، تنها با خداوند است. اوست که از نهان و آشکار آگاه است و نیت‌های حقیقی ما را می‌داند. در سوره ملک، آیه 13، می‌فرماید: «و سخن خود را پنهان کنید یا آشکار سازید، او به آنچه در سینه‌هاست داناست.» این آیه به ما یادآوری می‌کند که حتی اگر بتوانیم ظاهر اعمالمان را برای مردم بیاراییم، هرگز نمی‌توانیم از علم مطلق خداوند پنهان بمانیم. پس، به جای اینکه دغدغه تأیید دیگران را داشته باشیم، تمام همّ و غمّ ما باید کسب رضایت خالق باشد. این رویکرد نه تنها باعث آرامش درونی و رهایی از بند توقعات بشری می‌شود، بلکه اعمال ما را از هرگونه آلودگی پاک کرده و به آن‌ها ارزش و پاداش حقیقی می‌بخشد. دین، ابزاری برای ارتقای روح و سیر و سلوک معنوی است، نه نردبانی برای رسیدن به جایگاه‌های دنیوی یا فخرفروشی به دیگران. راه رستگاری، در اخلاص و بندگی صادقانه است.