پاسخ قرآن
در مسیر پر پیچ و خم زندگی و در سیر و سلوک معنوی، ممکن است لحظاتی از پرسشگری و حتی شک و تردید در دل انسانها پدید آید. این پدیده، به خصوص در مواجهه با چالشهای زندگی، شبهات فکری، یا وسوسههای بیرونی، امری غیرمعمول نیست. با این حال، قرآن کریم، با آنکه مستقیماً از واژه «طبیعی بودن شک» در معنای روانشناختی مدرن استفاده نمیکند، اما به وضوح به حالات روحی و ایمانی مختلف انسانها، از جمله وجود تردید و نیاز به یقین، پرداخته است. قرآن انسان را موجودی مختار میداند که همواره در معرض آزمایشها و انتخابها قرار دارد و این مسیر، گاهی با تزلزل و نیاز به بصیرت بیشتر همراه است. بنابراین، میتوان گفت که قرآن کریم وجود شک و تردید را در انسانها به عنوان یک چالش و مرحلهای که باید از آن عبور کرد، به رسمیت میشناسد و راهکارهای متعددی برای دستیابی به یقین و آرامش قلبی ارائه میدهد. قرآن، ایمان را بر پایه تقلید کورکورانه بنا نمینهد، بلکه به تفکر، تعقل، و تدبر در آیات الهی و نشانههای خلقت دعوت میکند. این دعوت به اندیشیدن، خود زمینهای برای طرح سوالات و جستجو برای پاسخهای عمیقتر است. در حقیقت، گاهی اوقات این پرسشگری اولیه میتواند منجر به تقویتی بنیادین در ایمان شود؛ زیرا انسانی که با تحقیق و تفحص به حقیقتی دست مییابد، ایمانش از استحکام بیشتری برخوردار خواهد بود. اما مسئله زمانی حساس میشود که این پرسشگری از مسیر خود منحرف شده و به تردیدی مخرب تبدیل گردد که انسان را از مسیر حق دور کند. قرآن کریم، به صراحت از کسانی یاد میکند که در دلهایشان «مرض» است و شک و تردید در آنها فزاینده میشود. این بیماری دل، ناشی از عدم پذیرش حق، غرور، و پیروی از هوای نفس است. در مقابل، مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خداوند و رسولش ایمان آورده و هرگز در ایمانشان تردید نکردهاند. این نشان میدهد که شک در ایمان، اگرچه ممکن است برای برخی افراد پیش آید، اما هدف دین، رسیدن به حالتی از یقین و آرامش است که در آن، جای هیچ گونه تردیدی باقی نمیماند. برای غلبه بر شک و دستیابی به یقین، قرآن کریم راهبردهای عملی و عمیقی را ارائه میدهد. نخستین و اساسیترین راه، «تفکر و تدبر در آیات آفاقی و انفسی» است. نگاهی به عظمت خلقت، نظم کیهان، شگفتیهای طبیعت، و حتی ساختار پیچیده وجود خود انسان، همگی نشانههایی از قدرت، حکمت، و وجود خداوند متعال هستند. قرآن بارها انسانها را به مشاهده و تأمل در این نشانهها فرا میخواند تا از ورای آنها به حقیقت هستی پی ببرند و ایمانشان عمق یابد. آیه ۱۹۰ و ۱۹۱ سوره آل عمران، به وضوح این مسیر را برای «اولوا الالباب» (صاحبان خرد) ترسیم میکند که چگونه با تفکر در آفرینش آسمانها و زمین، به عظمت پروردگار پی میبرند و میگویند: «پروردگارا! تو اینها را بیهوده نیافریدهای.» این نوع تفکر، دروازههای یقین را به روی انسان میگشاید. دومین راهکار مهم، «توجه به قرآن و کلام وحی» است. قرآن خود، هدایت و نوری است برای کسانی که میخواهند از تاریکیهای شک و جهل رهایی یابند. تلاوت، تدبر، و فهم معانی قرآن، به انسان بصیرت میبخشد و پاسخ بسیاری از شبهات را در خود دارد. آیات قرآن، حجت و دلیلی روشن برای حقانیت پیام الهی و وجود یک خالق حکیم و توانا است. هر چه انسان بیشتر با کلام الهی مأنوس شود و در آن تفکر کند، ابهامات ذهنی او کمتر شده و قلبش به نور یقین روشنتر خواهد شد. «ذکر و یاد خدا» و «نماز» نیز از دیگر ستونهای اصلی تقویت ایمان و دفع شک هستند. ذکر خدا، آرامشبخش دلهاست و انسان را از هجوم وسوسههای شیطانی و افکار پریشانکننده دور میکند. نماز، به عنوان معراج مؤمن و پل ارتباطی با خداوند، منبع عظیمی از انرژی معنوی است که روح را تغذیه میکند و حس حضور الهی را در زندگی تقویت مینماید. هنگامی که انسان در نماز و نیایش با تمام وجود به خدا متصل میشود، ضعف و تردید از وجودش رخت برمیبندد و به جای آن، اعتماد و اطمینان قلبی جایگزین میشود. همچنین، «صبر و استقامت» در مسیر دینداری، به ویژه در برابر مشکلات و امتحانات، نقش کلیدی در رفع شک دارد. ایمان واقعی در بوته آزمایشها پخته میشود و هر چالشی که با صبر و توکل بر خدا پشت سر گذاشته شود، ایمان را محکمتر میکند. در نهایت، «طلب یاری از خداوند» و «همنشینی با صالحان» نیز راهگشاست. انسان باید همواره از خداوند بخواهد که او را در مسیر حق ثابتقدم بدارد و دلش را از هرگونه انحراف و شک و تردید حفظ کند. دعای خیر و طلب بصیرت از سوی پروردگار، میتواند گرهگشای بسیاری از معضلات روحی باشد. همچنین، معاشرت با افراد مؤمن، باتقوا، و دانشمند، میتواند به رفع شبهات و تقویت روحیه ایمانی کمک کند. تبادل نظر با کسانی که در مسیر دینداری ثابتقدم هستند و تجربه و دانش کافی دارند، میتواند ابهامات را برطرف کرده و راهنماییهای ارزشمندی ارائه دهد. بنابراین، در حالی که ممکن است لحظاتی از پرسشگری و ابهام در ذهن انسان پدید آید، قرآن کریم این لحظات را نه یک پایان، بلکه فرصتی برای تعمیق ایمان و حرکت به سوی یقین مطلق میداند و با ارائه راهکارهای عملی و معنوی، دست انسان را برای عبور از این مراحل و رسیدن به آرامش و اطمینان قلبی میگیرد. این روند، خود بخشی از فرآیند رشد و کمال روحانی انسان است که او را در مسیر بندگی به خداوند متعال استوارتر میسازد.
آیات مرتبط
الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ
همانان که ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان خدا را یاد میکنند و در آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند (که:) پروردگارا! تو اینها را بیهوده نیافریدهای، منزهی تو؛ پس ما را از عذاب آتش نگاه دار.
آل عمران : 191
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ ۖ قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن ۖ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي ۖ قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا ۚ وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
و (یاد کن) هنگامی را که ابراهیم گفت: «پروردگارا، به من نشان ده چگونه مردگان را زنده میکنی؟» (خداوند) فرمود: «آیا ایمان نیاوردهای؟» گفت: «چرا، ولی (میخواهم) تا دلم آرامش یابد.» فرمود: «پس چهار پرنده بگیر و آنها را نزد خودت ریز ریز کن (و با هم مخلوط نما)، سپس بر هر کوهی جزئی از آنها را قرار ده، سپس آنها را بخوان تا شتابان به سوی تو آیند؛ و بدان که خداوند عزیز حکیم است.»
بقره : 260
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ
مؤمنان حقیقی فقط کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آوردهاند و سپس هرگز شک نکردهاند و با اموال و جانهایشان در راه خدا جهاد کردهاند. آنها همان راستگویانند.
حجرات : 15
داستانی دلنشین
آوردهاند که مردی با قلبی پر از سؤال و ذهنی پریشان، نزد حکیمی رفت و گفت: «ای استاد، در دل من گاهی تردیدهایی میآید که آرامشم را میگیرد. چه کنم؟» حکیم تبسمی کرد و گفت: «ای دوست، گویی تو در باغی هستی که هر از گاهی باد میوزد و برگها را میلرزاند. اگر درخت ریشهاش محکم باشد، از لرزش برگها باکی نیست، بلکه برگها خود دلیلی بر زنده بودن و در برابر باد ایستادن درختاند. ریشههای ایمان خود را با تفکر در آیات خدا و ذکر او محکم کن. آنگاه خواهی دید که هر شبههای که بیاید، تو را به یقین بیشتری میرساند، نه به شک و تردید.» آن مرد با شنیدن این سخن، به آرامش رسید و دانست که جستجو و تفکر، اگر در راه حق باشد، خود بال پرواز است نه دام.