آیا قرآن تنها کتاب هدایت مسلمانان است؟

پاسخ به این پرسش که آیا قرآن تنها کتاب هدایت برای مسلمانان است، مستلزم درکی ظریف و عمیق است که ریشه در خود آیات قرآن کریم دارد. بدون تردید، قرآن کریم ستون اصلی، بنیادین و جامع‌ترین منبع هدایت الهی برای تمامی مسلمانان، و در حقیقت برای تمامی بشریت است. این کتاب، کلام عین به عین خداوند است که طی ۲۳ سال بر قلب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده و در طول تاریخ با دقت و وسواس بی‌نظیری حفظ و نگهداری گشته است. از همان آیات ابتدایی، قرآن هدف اساسی خود را چنین اعلام می‌دارد: "این کتابی است که در آن هیچ شک و تردیدی نیست، راهنمایی است برای پرهیزگاران" (بقره: ۲). این آیه بلافاصله جایگاه آن را به عنوان یک راهنمای خطا‌ناپذیر، پاک و کامل، عاری از هرگونه اشتباه یا تغییر انسانی، تثبیت می‌کند. قرآن بارها و بارها خود را با واژگانی توصیف می‌کند که نقش عمیق و جامع آن را به عنوان یک منبع کامل هدایت برجسته می‌سازد. از آن به عنوان "نور" یاد می‌شود که تاریکی‌های جهل و گمراهی را می‌زداید؛ "شفاء لما فی الصدور" (درمانی برای آنچه در سینه‌هاست) که تسلی و شفای روحی برای قلب انسان‌ها به ارمغان می‌آورد؛ "موعظة ورحمة وبشرى للمؤمنين" (اندرزی، رحمتی و مژده‌ای برای مؤمنان) که درس‌ها، شفقت و امید را فراهم می‌آورد؛ و از همه مهم‌تر، "تِبیانٌ لِکُلِّ شَیْءٍ" (روشنگر هر چیزی). این توصیف اخیر که در سوره نحل (۱۶:۸۹) آمده، بسیار قدرتمند است: "و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که روشنگر هر چیزی، و هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان باشد." این اعلامیه جامعیت قرآن را تأیید می‌کند، به این معنا که اصول بنیادین، چارچوب اخلاقی و آموزه‌های ضروری لازم برای تمام جنبه‌های زندگی بشر و رستگاری او را فراهم می‌آورد. این کتاب، اصول محوری ایمان (توحید، نبوت، معاد)، اصول اساسی اخلاق (عدالت، شفقت، صداقت، یکپارچگی) و رهنمودهای کلی برای قانون، نظم اجتماعی و سلوک شخصی را بیان می‌کند. قرآن افراد را در رابطه با خدا، با خود، با خانواده‌شان و با جامعه به طور کلی هدایت می‌کند. قرآن حکمت جهانی را ارائه می‌دهد که فراتر از مرزهای زمانی و فرهنگی است و به پرسش‌های بی‌زمان وجود و هدف انسان پاسخ می‌دهد. در آن، باورهای اساسی (خداوند، فرشتگان، کتاب‌ها، پیامبران، روز قیامت، و قضا و قدر الهی) به روشنی بیان شده است. همچنین، مرزهای اخلاقی را ترسیم کرده و فضایل مانند راستگویی، صبر، مهربانی و شکرگزاری را ترویج می‌کند، در حالی که رذایلی مانند ظلم، بی‌عدالتی، خیانت و تکبر را نهی می‌نماید. قرآن پارامترهای قانونی برای جنبه‌های مختلف زندگی بشر، از جمله قانون خانواده، معاملات اقتصادی، عدالت کیفری و روابط بین‌الملل را تعیین می‌کند، که همگی با هدف پرورش جامعه‌ای عادل و هماهنگ است. اما جنبه حیاتی در فهم هدایت قرآنی، که اغلب هنگام طرح پرسش "تنها بودن" نادیده گرفته می‌شود، فرمان صریح قرآن به اطاعت از پیامبر، حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است. قرآن خود را به عنوان متنی جداگانه که باید در خلأ درک شود، معرفی نمی‌کند. برعکس، بارها بر نقش ضروری پیامبر به عنوان مفسر معتبر، توضیح‌دهنده و تجسم زنده آموزه‌های آن تأکید می‌کند. آیات متعددی مؤمنان را به اطاعت از خدا و رسولش فرمان می‌دهند: "ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول را و صاحبان امر از خودتان را" (نساء: ۵۹). حتی عمیق‌تر از آن، خداوند می‌فرماید: "هر که از پیامبر اطاعت کند، به تحقیق از خدا اطاعت کرده است" (نساء: ۸۰). این آیه ارتباطی بی‌چون و چرا را برقرار می‌کند: اطاعت از پیامبر به منزله اطاعت از خود خداوند است. این بدان معناست که دستورات پیامبر، اگرچه متمایز از وحی کلامی قرآن هستند، اما از نظر الهی تأیید شده‌اند و بخشی جدایی‌ناپذیر از هدایت جامع الهی محسوب می‌شوند. نقش پیامبر تنها تلاوت آیات وحی شده نبود، بلکه شامل تبیین، توضیح و نشان دادن کاربرد عملی آن‌ها نیز می‌شد. قرآن درباره ایشان می‌فرماید: "و ما این ذکر (قرآن) را بر تو نازل کردیم تا برای مردم آنچه را که بر آن‌ها نازل شده است روشن سازی و شاید آن‌ها بیندیشند" (نحل: ۴۴). این آیه صراحتاً وظیفه تبیین قرآن را به عهده پیامبر می‌گذارد. بسیاری از احکام قرآنی کلی هستند؛ به عنوان مثال، قرآن مؤمنان را به برپاداشتن نماز و پرداخت زکات فرمان می‌دهد، اما جزئیات دقیق چگونگی انجام نمازهای پنج‌گانه - اوقات خاص، رکوع و سجود، و قرائت‌ها - و یا نصاب و نرخ دقیق زکات را بیان نمی‌کند. این جزئیات عملی توسط خود پیامبر از طریق گفتار، کردار و تأییداتشان آموزش داده و نشان داده شد که مجموعاً "سنت" ایشان را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، خداوند مؤمنان را دستور می‌دهد که هر آنچه پیامبر به آن‌ها می‌دهد، بپذیرند و از آنچه ایشان منع می‌کند، دست بکشند: "و هر آنچه پیامبر به شما داد، بگیرید و از آنچه شما را نهی کرد، باز ایستید؛ و از خدا بترسید که خدا سخت‌کیفر است" (حشر: ۷). این آیه دستورات پیامبر را به منزله یک منبع لازم‌الاجرا از هدایت ارتقا می‌دهد. نادیده گرفتن سنت، در حالی که ادعا می‌شود تنها به قرآن پایبند هستیم، به طرز متناقضی به معنای نادیده گرفتن دستورات صریح قرآنی مبنی بر اطاعت از پیامبر خواهد بود. بنابراین، سنت، اضافه بر قرآن نیست، بلکه تبیین و اجرای عملی آن است که توسط خود قرآن مجاز و مقرر شده است. سنت، تفسیر زنده و تجلی عملی اصول قرآنی است. بدون سنت، درک و اجرای آموزه‌های قرآن ناقص و مستعد سوءتعبیر خواهد بود. سنت، بستر، جزئیات و نمونه‌های عملی را برای اصول انتزاعی ذکر شده در قرآن فراهم می‌کند و شکاف بین وحی الهی و کاربرد انسانی را پر می‌کند. از طریق مثال پیامبر است که مسلمانان می‌آموزند چگونه نماز بخوانند، روزه بگیرند، حج انجام دهند، تجارت را به صورت اخلاقی پیش ببرند، با همسایگان خود رفتار کنند و جوامع خود را مطابق با اراده الهی اداره نمایند. در نتیجه، اگرچه قرآن بدون شک کتاب هدایت اولیه، بنیادین و جامع‌ترین برای مسلمانان است، اما به عنوان یک منبع مجزا، به استثنای آموزه‌های پیامبر، معرفی نشده است. برعکس، خود قرآن، اعتبار و لزوم اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را تعیین می‌کند، که سنت ایشان به عنوان تبیین ضروری، کاربرد عملی و تجسم زنده اصول قرآنی عمل می‌کند. بنابراین، هدایت کامل و عملی برای مسلمانان از درک قرآن از طریق لنز مثال و توضیحات پیامبر ناشی می‌شود، همانطور که خود قرآن مستقیماً فرمان داده است. این یک نظام هماهنگ و یکپارچه است که در آن متن الهی و زندگی نمونه و الهام‌بخش پیامبر، با هم کار می‌کنند تا مسیری روشن، کامل و عملی را برای بشریت فراهم کنند و اطمینان حاصل شود که بندگان به اراده خداوند پایبند هستند و به موفقیت در این دنیا و آخرت دست یابند. این رویکرد جامع، شامل کلام وحی شده و تفسیر عملی آن توسط پیامبر منتخب، چارچوب جامعی برای هدایت در اسلام است که از قرآن فهمیده می‌شود.